(ماهنامه اقتصاد انرژی شماره ۱۵ و ۱۶مرداد-شهریور ۱۳۷۹)
سران اوپک برای اولین بار در سال 1975 در کشور الجزایر تشکیل جلسه دادند این اجلاس در شرایط مطلوب به لحاظ موفقیت در موارد زیر برگزار شد:
1- حذف تسلط کشورهای دیگر و شرکتهای بزرگ بر نفت اعضاء اوپک و تحقق اعمال حاکمیت مستقیم این کشورها بر صنایع نفت خود
2- موفقیت در تشکیل یک سازمان جهان سومی موثر
3- موفقیت در افزایش نسبی قیمت نفت
البته در آن زمان در کنار این شادمانی کشورهای صنعتی موج تبلیغاتی کاذبی را بر علیه اوپک به لحاظ افزایش قیمتها (در 1973) به راه انداخته بودند که اجلاس مذکور تا حدود زیادی تحت تاثیر این جو و در تلاش خنثیکردن آن بود. با توجه به سطح اجلاس طبیعتاً در حاشیه اجلاس مسائلی غیر از مسائل نفت نیز مطرح گردید که حصول توافق میان دو دولت ایران و عراق در مورد مشکلات سیاسی و مرزی فیمابین جزو مهمترین آن بود.
اما اجلاس سران اوپک اینبار پس از 25 سال در شرایطی متفاوت و از جهاتی برگزار میگردد، در دو دهه قبل بدلیل مشکلات متعدد سیاسی بین اعضاء اوپک امکان برگزاری چنین نشستی فراهم نشد اکثریت اعضاء درگیر وقایع و مسائلی مانند جنگ اعراب و اسرائیل، وقوع انقلاب اسلامی در ایران، تحمیل جنگ توسط عراق بر علیه ایران و سپس کویت، مشکلات مرزی قطر و بحرین و … بودند این وقایع اعتماد متقابل بین اعضاء اوپک را کاهش داده و دشواری دسترسی به تفاهمات عمده را افزایش داده بود. اما در حال حاضر با شکلگیری نظام یکپارچه اقتصادی جهانی و رویکرد همه کشورها به سیاستهای تشنجزدائی و جایگزین کردن همکاری بجای رقابت، تشنجات منطقهای و تشنجات میان اعضاء اوپک کاهش یافته و شاید همین امر زمینه تشکیل دومین اجلاس سران اوپک را فراهم آورده است. علاوه بر این در شرایط کنونی اعضاء اوپک با تحکیم حاکمیت ملی بر ذخائر ئیدروکربوری خود بسیاری از حساسیتهای دهه هفتاد را از دست دادهاند و مسائل جدیدی برایشان مطرح گردیده است. بنابراین در مجموع فضای مناسبتری برای همکاری ایجاد شده است و عملکرد دو سال گذشته اوپک نیز حاکی از همین واقعیت است.
طی دو دهه گذشته دو عضو کوچک اوپک (گابن و اکوادور) از سازمان خارج شدند و پیشبینی میشود تعداد دیگری از اعضاء نیز بدلیل این که طی چند سال آتی خودشان تبدیل به یک واردکننده صرف خواهند شد از سازمان بیرون بروند و سازمان برای تولیدکنندگان بزرگ باقی بماند. و لذا یکی از مباحث اجلاس سران باید معطوف پذیرش اعضاء جدید در این سازمان باشد.
با کاهش ظرفیتهای مازاد تولید برخی از اعضاء سازمان که هنوز از ظرفیت مازاد برخوردارند قدرت بیشتری خواهند یافت و این مسئله باید تحت نظم و انضباط قرار گیرد تا موجب خود محدودی بعضی از اعضاء نگردد.
طی دو دهه گذشته ساز و کار اصلی سازمان اوپک عمدتاً ساز و کار "مدیریت تولید" بوده است و اعضاء حاضر نشدهاند که محدوده عمل خود را از نفت به سایر انرژیها تسری داده و یا همکاری نفتی خود را به اموری مانند تجارت، حمل و نقل، سرمایه‌گذاری مشترک و … توسعه دهند. بنابراین اوپک به یک محصول و به یک ساز و کار محدود مانده است. البته در درون سازمان و در سطوح کارشناسی تلاشها و ابتکارهایی در جهت نوآوری و ارائه تعریفهای جدید جهت احیاء سازمان و پرهیز از تکبعدی نگری وجود داشته است اما کمتر با توفیق همراه بوده است. اجلاس سران میتواند فرصت مغتنمی را برای ایجاد تحول فراهم آورد. سران اوپک که از موضعی فراتر از مسئله نفت به روابط دوجانبه و چندجانبه مینگرند میتوانند در فضای تفاهم موجود از وزرای نفت بخواهند که سطوح همکاری را به حوزههای وسیعتری توسعه دهند. البته تصمیمات اجلاس سران در صورتی ضمانت اجرائی خواهد یافت که این اجلاس سازمان یافتهتر عمل نموده و تصمیمات آن از جایگاه حقوقی مشخصتر و مدونتری برخوردار گردد و جلسات آن بصورت منظم هر چهار یا پنج سال تشکیل شود و از همکنون برنامهریزی مقدماتی جهت برگزاری اجلاس بعدی به عمل آید و در این صورت قطعاً همه این موارد به افزایش قدرت اوپک کمک خواهد کرد.
برای تقویت اوپک راهی بهتر از طی نمودن روند تشنجزدائی در سیاست خارجی اعضاء وجود ندارد در سال 1975 در حاشیه اجلاس سران مسئله تشنجزدائی در روابط ایران و عراق مطرح شد و امروز میتواند مسئله تشنجزدائی میان عراق و کویت یا ایران و الجزایر مطرح باشد، البته خود اجلاس سران اوپک فینفسه تاثیر قابل توجهی در تشنجزدائی فیمابین اعضاء دارد و شاید این مقوله مهمترین اثر این اجلاس باشد.
فقدان استراتژیهای بلندمدت و روزمرگی در تصمیمگیری مهمترین مشکل گریبانگیر اوپک است، سران میتوانند از وزرای نفت بخواهند که استراتژیهای بلندمدت اوپک را تدوین نموده و به اجلاسهای آتی سران ارائه نمایند، تسهیم ظرفیتسازی، منضبط کردن و محدودکردن ایجاد ظرفیتهای مازاد تولید برنامهریزی در جهت تاثیرگذاری بر روند بلندمدت عرضه و (خصوصاً) تقاضای انرژی دنیا میتواند از جمله مهمترین استراتژیها باشد.
یکی از عوامل موفقیت یک سازمان بینالمللی آن است که کشورهای عضو بتوانند اهداف فردی خود را در راستای هدف جمعی سازمان قرار داده و همگی در جهت تحقق اهداف سازمان تلاش کنند، در غیر اینصورت اگر هر کشوری بخواهد اهداف فردی خود را بصورت یکجانبه از سازمان استخراج کند توفیق قابل توجهی حاصل نخواهد شد. بعبارت دیگر موفقیت سازمان مرهون آن خواهد بود که رقابت به شراکت تبدیل گردد.
یکی دیگر از عوامل موفقیت یک سازمان بینالمللی به میزان همگرائی و گستردگی روابط دوجانبه و چندجانبه میان اعضاء بستگی دارد هرقدر اعضاء یک سازمان وابستگیهای متقابل گسترده و منافع مشترک بیشتری داشته باشند طبعاً در یک موضوع خاص نیز اولاً سهلتر به توافق خواهند رسید و ثانیاً توافقشان از ضمانت اجرایی بیشتری برخوردار خواهد بود توسعه همگرائی در جنبههای مختلف سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و … از عهده اجلاسیههای وزرای نفت اوپک خارج است اما سران اوپک در اجلاسی که هیئتهای بلندپایه از وزارتخانههای مختلف نیز در آن حضور دارند میتوانند زمینه همکاریهای گستردهتر بین اعضاء را پایهریزی نمایند.
ریاست جمهوری محبوب کشورمان در جریان اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل متحد و در جریان اجلاس سران اسلامی بحث مهم و تشنجشکن گفتگوی تمدنها را مطرح نمودند این تفکر در عرصه انرژی میتواند به گفتگوهای سازنده میان تولیدکننده و مصرفکننده ترجمه شود البته در گذشته به ابتکار بعضی از کشورها جلساتی از این دست برگزار گردیده است لکن اغلب این جلسات در سطوحی نازل تشکیل گردیده و به مسائل حاشیهای پرداختهاند اگر همه طرفهای بازار نفت و انرژی باور کنند که با کوتهبینی و عاجلطلبی نمیتوان منافع عمومی مردم جهان را بهینه کرد، در اینصورت چنین گفتگوهایی میتواند در سطوحی عالیتر و با دستور کارهای جدیتر اتفاق بیافتد و مقدمات حذف بیثباتیهای مخرب را از بازار نفت فراهم آورد. کشورهای صنعتی عمده مصرفکننده نفت باید به این واقعیت توجه کنند که مقوله امنیت عرضه انرژی و نفت که از اهمیت زیادی برای ایشان برخوردار است مستلزم وجود جو تفاهم و آرامش در سطح بینالمللی و نه ایجاد تشنج است.
اعضاء اوپک چه در حوزه نفت و چه در سایر حوزهها با مسائل و مشکلات مشترک و مشابهی مانند مسائل مربوط به سازمان تجارت جهانی، کنوانسیونهای بینالمللی زیست محیطی، استانداردهای جدید برای حاملها و تجهیزات مصرفکننده انرژی، نیاز به تکنولوژیهای جدید و … روبرو هستند بدون شک بکارگیری مساعی جمعی در برخورد با این معضلات روند و سیر این مسائل را تسهیل خواهد نمود.
اخیراً تلاشهایی در زمینه تحمیل جهتگیریهای خاص از خارج از سازمان بر اوپک وجود داشته است مناسب است که اجلاس سران قاطعانه در مقابل فشارهای غیرمنطقی بیرون از سازمان ایستادگی کنند و نگذارند که این فشارها بر تصمیمات اجلاسیههای وزرای نفت اوپک تاثیر بگذارد.
بدون شک در طول تاریخ نفت چه بعد و چه قبل از تشکیل اوپک، سهمی که از این دارائی تجدیدناپذیر و واجد ارزش ذاتی، حاصل کشورهای عمده صادرکننده گردیده است به هیچ وجه عادلانه نبوده است و همکنون نیز علیرغم بالا بودن نسبی قیمتهای اسمی، قیمتهای واقعی هنوز در سطح بسیار پائینی قرار دارد، اما کشورهای صنعتی که به فروش گران متاع خود و به خرید ارزان متاع دیگران عادت کردهاند بار دیگر جار و جنجال تبلیغاتی بر علیه اوپک براه انداختهاند ، اجلاس سران فرصت مغتنمی جهت پاسخگوئی به این تبلیغات فراهم میآورد. همچنین با توجه به حضور وزرای دارائی کشورها در این اجلاس سازمان میتوانند با تقویت صندوق اوپک و از طریق اعطای وام و کمکهای حساب شده آسیبپذیری کشورهای فقیر را کاهش دهد.
در هر حال از اجلاسی که تعریف حقوقی روشنی نداشته و پس از حدود 25 سال برگزار میشود نمیتوان و نباید انتظارات فوقالعادهأی داشت اما بدون شک تشکیل این اجلاس در آستانه چهلمین سالگرد تاسیس سازمان اوپک مبین زنده بودن و موثر بودن این سازمان و عزم اعضاء به حفظ و تقویت آن است و این اجلاس قطعاً میتواند مقدمات توفیقات بیشتر آتی سازمان را فراهم آورد.
