افغانستان؛ رویای قدیم در بستر جدید
سرمقاله ماهنامه اقتصاد انرژی » تیر 1381 - شماره 38
حامد کرزای رئیس دولت موقت افغانستان اخیراً با رؤسای جمهوری پاکستان و ترکمنستان درباره طرحهای مربوط به عبور یک خط لوله گاز از مسیر افغانستان و پاکستان برای صدور گاز ترکمنستان به شبه قاره هند ملاقات و گفتگو کرد. در این دیدار که در پاکستان انجام گرفت پس از مذاکرات مفصل در مورد جزئیات طرح یک توافق نهایی حاصل شد. این طرح چند سال پیش نیز توسط شرکت آمریکائی یونوکال مورد بررسی قرار گرفته امّا به دلیل درگیریهای داخلی افغانستان به حال تعلیق درآمد.
به گفته رویتر در مورد طرح مزبور رقابت جدی میان شرکت آمریکایی یونوکال و شرکت آرژانتینی "بریداس" در طول حکومت پنج ساله طالبان در افغانستان وجود داشته است. ظاهراً "کرزای" در مذاکرات خود پیشنهاد احداث یک جاده به موازات خط لوله مزبور، احداث خط لوله فرعی در دهکدههای واقع در مسیر خط اصلی و نیز انتقال گاز مناطق شمالی افغانستان از طریق این لوله را نیز مطرح نموده است. در صورت احداث این خط لوله کشور افغانستان از محل حق ترانزیت مربوطه عایدات ارزی خواهد داشت.
به گفته وزیر صنایع و معادن افغانستان این پروژه که بزرگترین پروژه خارجی در تاریخ افغانستان محسوب میگردد که برای هزاران نفر شغل ایجاد خواهد کرد. به گفته وی افغانستان امنیت این خط را تأمین نموده و تمام مسئولیت مربوطه را به عهده خواهد گرفت. وی گفت: بانک آسیایی توسعه راههای انتقال گاز از نواحی شمال افغانستان به کابل را مورد بررسی قرار داده و به زودی نتایج کار خود را اعلام خواهد کرد. قرار است اعتبار ساخت این خط از جانب کشورهای کمککننده برای بازسازی افغانستان و نیز از محل وامهای بانک مزبور تأمین شود.
رئیسجمهور ترکمنستان نیز خبر انجام مذکرات سه جانبه در اواخر ماه مه سال جاری در پاکستان در مورد پروژه انتقال گاز کشورش به پاکستان مرسوم به (ترانس افغان) را تأیید نمود. وی اظهار داشت که "ترانس افغان" به طول یکهزار و پانصد کیلومتر نیازمند دو میلیارد دلار سرمایه‌گذاری است. وی گفت: در نظر دارد همزمان با این خط و خط راهآهن و جاده و سپس خط لوله نفت نیز احداث کند که 740 کیلومتر آن در خاک افغانستان و 200 کیلومتر در خاک ترکمنستان و حدود 600 کیلومتر آن در خاک پاکستان خواهد بود. نیازاف خط لوله گاز شوروی سابق را به دلیل کهنه بودن فاقد کارایی لازم دانست و افزود ظرفیت صدور گاز از این مسیر از یکصد میلیارد مترمکعب به 70-65 میلیارد مترمکعب کاهش یافته است. نیازاف از اوکراین نیز دعوت کرده که به طرح احداث "ترانس خزر" بپیوندد.
رویای وصل شدن به اقیانوس هند چندین دهه سابقه دارد یکی از آرزوهای بزرگ دولتمردان شوروی سابق دسترسی به آبهای گرم اقیانوس هند از طریق افغانستان و پاکستان بود همین رویا یکی از انگیزههای اصلی اشغال افغانستان توسط رژیم شوروی بود اما ناکام ماندن شوروی در سلطه کامل بر افغانستان در کنار موقعیت پاکستان و ارتباط این کشور با آمریکا هرگز چنین فرصتی را برای شورویها فراهم نکرد. بعد از فروپاشی شوروی همان رویا در بستری جدید قرار گرفت آمریکائیها که خواهان قطع بند نافهای ارتباطی جمهوریهای تازه استقلال یافته جنوبی شوروی سابق از روسیه بوده و هستند طی سالهای پس از فروپاشی تمام تلاش خود را برای جایگزین کردن مسیرهای جدید (که البته از کشورهای مخالف آنها عبور نکند) به عمل آوردهاند.
همانگونه که اشاره شد در دوران حکومت طالبان نز شرکت آمریکائی یونوکال تلاشهای گستردهای را در این رابطه به عمل آورده و تفاهمنامههایی نیز با طرفهای مسئله به امضاء رسد امّا بدلیل تداوم معضلات سیاسی و ناامنی متوقف ماند. ما قبلاً مشکلات اقتصادی، زیرساختی و امنیتی این طرح را به تفصیل مورد بررسی قرار دادهایم (اقتصاد انرژی آبان 1380 مقاله "افغانستان معبر منابع انرژی آسیای میانه از رویا تا واقعیت") اما اینک میخواهیم از منظری دیگر به آن بنگریم.
افغانستان کشوری است که برآن ستمها رفته و اینک به یکی از عقبماندهترین کشورهای جهان بدل گردیده است مردم این کشور پس از دهها سال جنگ و رنج و گرسنگی استحقاق شرایط زندگی مناسبتری را دارند علاوه بر این تحقق امنیت پایدار در هر کشوری و از جمله در افغانستان مستلزم توسعه و رفاه اقتصادی است و امنیت این کشور نیز به نفع همه و خصوصاً همسایگان افغانستان است، در جهان امروز ناامنی در هر کشوری به سادگی به همه جا صادر میشود و بیشترین سهم را همسایههای نزدیکتر خواهند داشت.
از سوی دیگر اگر طرح مسیرهای عبور به خط لوله گاز محدود شود و در یک مجموعه وسیعتری در کنار جاده، خطوط ریل آهن، خطوط انتقال برق و .. دیده شود صرفهجوییهای مقیاس خواهد داشت و هزینههای مربوط به هر مورد خاص را کاهش خواهد داد. در این صورت افغانستان هم از طریق دریافت حق ترانزیت از موقعیت ژئوپولتیک خود منفعت اقتصادی خواهد برد و هم بخشی از زیرساختهای لازم برای رشد اقتصادی این کشور فراهم خواهد شد.
ایران و ترکمنستان روابط دوستانهای داشته و در مسائل دریای خزر نیز مواضع نزدیکی دارند، همچنین ترکمنستان چندین سال است که گاز خود را به ایران صادر میکند و در مسائل نفت و گاز همکاریهای دیگری نیز بین دو کشور وجود داشته است.
روابط ایران و افغانستان از جایگاه ویژهای برخوردار است، ایران در طول سالهای جنگ و آوارگی، بیشترین خدمت را به مردم افغانستان کرده است و دولت جدید افغانستان نیز در سیاست خارجی خود جایگاه ویژهای را برای ایران غائل است و مناسبترین زمینهها برای توسعه روابط اقتصادی میان دو کشور وجود دارد. روابط ایران با پاکستان نیز روابط دوستانه و خوبی است و زمینههای همکاری فراوانی خصوصاً در مسائل انرژی میان دو کشور وجود داشته و دارد که بعضی از آنها به فعلیت درآمده و برخی دیگر در حال مذاکره است. علاوه بر این ایران دارای منابع عظیم گاز و توانائیهای قابل توجه در این بخش مهم است، اتصال شبکههای منطقهای به ایران میتواند بهینگی اقتصادی بلند مدت این شبکهها را تضمین نماید.
به طور خلاصه، همه چیز نشاندهنده آن است که در مورد مسیر مورد بحث هیچ دلیلی وجود ندارد که مانند سایر مسیرهای منطقه که تاکنون مطرح بوده است، کشورهای منطقه رقابتجویانه با موضوع برخورد کنند بلکه همه چیز فراهم است که مشارکت جایگزین رقابت گردد در یک چشمانداز گستردهتر تحقق عملی اینگونه طرحها میتواند به نفع همه باشد صنایع ایران توانائی ساخت بسیاری از تجهیزات و خصوصاً لولههای مورد نیاز این طرح را دارند و پیمانکاران ایرانی از تجارب قابل توجهی در احداث خطوط لوله در مسافتهای طولانی و با قطر بالا برخوردارند. ایران طرح احداث چندین واحد LNG بزرگ را پیگیری میکند و اگر قرار باشد که گاز ترکمنستان در سواحل پاکستان به LNG تبدیل شود و نیز مشارکت ایران و تجربه مشترکی که میتواند در زمینه انتقال فنآوری و بازاریابیLNG وجود داشته باشد، برای همة طرفها راهگشا خواهد بود.
با توجه به این زمینهها، کشورهای منطقه میتوانند در یک مشارکت گستردهتر اینگونه طرحها را جامعیت بیشتری بخشیده و از مسیر منافع استراتژیک عوامل خارج از منطقه دور نموده و در مسیر منافع استراتژیک خود قرار دهند. امید است که با دوراندیشی همة طرفها زمینة چنین همکاریهایی را فراهم آورد و جایگزین کردن مشارکت به جای رقابت موجب شود که این طرحها هرچه زودتر به اجرا درآید.
