نشست چشم انداز تولید نفت و نقش منابع متعارف و نامتعارف نفتی
شنبه 15 آذر 1393 ساعت 11:30 الی 13
دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه‌طباطبائی
آقای غلاحسین حسنتاش، جناب آقای مهران امیرمعینی، دکتر عاطفه تکلیف
سید غلامحسین حسنتاش
گزارشی که موسسه معتبر IHS با همکاری آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) منتشر کردهاست، عمر باقیمانده ذخایر مایع شامل نفت‌سنگین، نفتا، مایعات‌گازی، قیرهای طبیعی و ... را نشان می‌دهد. این گزارش به بررسی وضعیت موجود پرداختهاست. یعنی اینکه با استفاده از تکنولوژی‌های جدید وضعیت منابع قابل بازیافت به چه صورت است و همچنین برای آینده پیشبینی انجام دادهاند، پیشبینی ایشان بسیار قابل توجه است و آن این است که با توجه به تحولات تکنولوژیک و افزایش قیمت جهانی نفت، بین 6.5 تا 24 تریلیون بشکه نفت که عمدتا از منابع نامتعارف هستند اقتصادی گردیدهاند.
شیل چیست؟
هیدروکربنها (شامل نفت و گاز) سیال هستند و سیال در لایه‌های مختلف زمین حرکت میکند تا جائی‌که در لایهای به تله بیفتد و بخشی از آنها هم میلیونها سال پیش به سطح زمین آمدند و مواد سبکترشان در طول زمان در اثر تغییرات دما تبخیر شده و مواد سنگینترشان به صورت قیر باقیمانده یا در بعضی نقاط با مواد دیگر ترکیب شده و امولسیونهایی را تشکیل دادهاند یا در مناطق زیادی در کانادا با خاک و مواد دیگر ترکیب شدهاند که بصورت معدنکاری برداشت میگردند. آن چیزی که در حد انقلاب تحول ایجاد کرده و حائز اهمیت است، امکان‌پذیر شدن و اقتصادی‌شدن استخراج نفت و گازی است که در لایه‌های خیلی سخت‌تری نسبت به لایه‌های متعارف (که تا به الان برای برداشت نفت استفاده میگردید)، موسوم به لایه‌های شیلی قرار دارد. به عبارت دیگر، همان نفت، گاز یا هیدروکربن در لایه‌های سخت‌تری قرار گرفتهاست که اینک با فناوری جدید امکان تولید آن فراهم گردیدهاست.
با مشاهدهی فیلم کوتاهی که مراحل تولید نفت از شیل را نشان میداد، متوجه شدیم که شیل پدیدهی عجیبی نیست. قبلا برداشت فقط از لایه‌های متعارف که تخلل و موئینگی بالایی داشتند صورت میگرفت. در حالی‌که لایه‌های نامتعارف لایه‌های خیلی فشرده‌تری هستند و اینک با استفاده از تکنولوژی موسوم به هیدروفرکچرینگ یعنی تزریق فشار آب و ذرات ماسه، تخلل و موئینگی این لایهها را افزایش میدهند تا هیدروکربن امکان جریان یافتن یابد و استخراج شود.
حفاری افقی که قبلا در میادین متعارف هم استفاده میشد در میادین نامتعارف نیز مورد استفاده قرار میگیرد. بنابراین تفاوت عمده در هیدروفرکچرینگ و تزریق آب با فشار بالاست که طبیعتا نسبت به میادین متعارف موجب افزایش هزینهها میشود.
حفاری افقی نسبت به حفاری عمودی یک چاه کار چندین چاه را انجام می‌دهد و نیاز به جابهجایی دکلهای حفاری، آماده‌سازی زمین و انتقال امکانات حفای را کاهش می‌دهد. تکنولوژی حفاری افقی در میادین متعارف بیش از 15 سال است که مورد استفاده قرار میگیرد.
مدت زمان حفر چاه اهمیت زیادی دارد. در امریکا حفر یک چاه افقی با تکنولوژی بالا بین 4 تا 6 هفته زمان نیاز دارد. اما در ایران برای یک چاه عمودی که خیلی ساده‌تر است، بیش از سه ماه زمان نیاز است. این مسئلهی مهمی است و سرعت انجام کار دوره خواب سرمایه را کاهش می‌دهد.
شاید بیشتر مشکلات ایران در همین مسائل باشد. بنابراین مهارت و سرعت انجام کار بسیار مهم است. سرعت و مهارت انجام کار شاید تکنولوژی نرمافزاری مهمتری نسبت به تکنولوژی سختافزاری باشد. به عنوان مثال اگر یک دکل حفاری داشتهباشیم از نظر هزینه تمام شده بسیار متفاوت خواهد بود که مثلا ظرف 6 هفته یک حلقه چاه حفر کنیم یا سالی دو حلقه چاه حفر کنیم و مسلما حجم سرمایه‌گذاری و هزینه متفاوت میگردد.
در سالهای 2013 و 2014 بیشترین سرمایه‌گذاری نفت دنیا در امریکا و بعد در هند و آسیا و استرلیا بودهاست. در پاسخ به این سوال که آیا با کاهش قیمت نفت هنوز تولید از منابع شیل اقتصادی است یا خیر، باید گفت شاخص قیمتی که منابع شیل را اقتصادی کرده 110 دلار نبودهاست بلکه منابع شیل در قیمت پایینتر از 100 دلار اقتصادی بودهاند. چون در سه سال گذشته بدون استثنا قیمت WTI که شاخص قیمت در ایالت متحده است بین 12 تا 18 دلار پایینتر از برنت دریای شمال بودهاست. بنابراین شاخص قیمتی که منابع شیل را اقتصادی کرده زیر 100 دلار بودهاست. حدود 1570 دکل حفاری در آمریکا کار میکند.
یکی از بحثهای روز این است که قیمت تمام شده نفت شیل چقدر است و در این قیمت‌های جدید نفت (که کاهش یافته) چقدر از این پروژهها ادامه پیدا میکنند؟ در یک مطالعه نشان داده شدهاست که در مناطق شیلی "باکان" و "ایگلفورد" که 70 درصد از تولید نفت شیل از این دو منطقه است، تا قیمت نفت 50 دلاری هم پروژههای استخراج از آنها اقتصادی است.
بنابراین نباید انتظار داشت در قیمت 65 تا 70 دلار تمام پروژههای شیل متوقف گردند. ممکن است فقط رشدی که برای این مخازن پیشبینی شدهبود کندتر گردد.
در چند سال اخیر قیمت گاز در بازار امریکا از همه دنیا ارزانتر بودهاست. به طور مثال در سال 2011 قیمت گاز در بازار امریکا 4 دلار در هر میلیون بی تی یو بودهاست در حالی که در بازار ژاپن 15 دلار در هر میلیون بی تی یو بودهاست.
در حال حاضر جمهوری‌خواهان در سنا و کنگره موقعیت قویتری پیدا کردهاند و در آخرین مواضع جمهوری‌خواهان که جریان در انتخابات 2012 منتشر شد، بر استقلال انرژی آمریکا تاکید شدهاست. بنابراین در صورت روی کار آمدن جمهوری‌خواهان احتمالا توجه به گسترش منابع شیل افزایش مییابد و توسعه نفت شیل، آمریکا را به سمتی میبرد که در آینده وابستگی به نفت‌خام خارج از قاره بسیار کم خواهد شد و این مسئله طبیعتا آثار ژئوپلیتیکی دارد. سوال این‌است که در آن شرایط اهمیت منطقه خلیج فارس و خاورمیانه برای آمریکا و رقبای آمریکا چگونه خواهد بود؟
نکته قابل توجه دیگر اینکه منابع شیل فقط محدود به امریکا نیست. امریکا مرتبا گزارشهایی منتشر میکند که در کدام مناطق جهان این منابع وجود دارد. انجمن زمینشناسی امریکا و مراجع مختلف روی این موضوع کار میکنند و گزارشات خود را دائما به روز میکنند. بین سالهای 2011 تا 2013 پتانسیلهای شناسایی شده از 32 کشور به 41 کشور و تعداد سازندها از 48به 95 مورد افزایش یافتهاست. این نشان می‌دهد که در دنیا در این زمینه پتانسیلهای زیادی وجود دارد.
جغرافیای ذخایر نامتعارف با جغرافیای ذخایر متعارف متفاوت است. این موضوع می‌تواند یک تحول ژئوپلیتیک ایجاد کند. به عنوان مثال پاکستان که قرار بودهاست از ایران گاز خریداری کند و مسئله خط‌لوله مطرح بودهاست و در حال حاضر به تعهدات خود عمل نمیکنند، ذخایر عظیم گاز شیل دارد و بعضی خبرها حاکی از آن است که اخیرا کارهای اکتشافی هم در آنجا آغاز گردیدهاست.
در واقع به نظر میرسد امریکاییها علاوه بر گسترش ذخایر خود، یک تکنولوژی را نیز توسعه دادهاند که در آینده میخواهند از این تکنولوژی استفاده کرده و آن را به دنیا صادر کنند و به منبع درآمدی برای شرکتها و دولت تبدیل شود.
با توضیحاتی که آقای امیرمعینی ارائه نمودند واضح است که ما در ذخایر متعارف عمدتا در قسمت نزولی منحنی تولید هستیم. این به آن معناست که مرتبا به حفر چاههای جدید، بازیافت، تزریق گاز و ... نیاز است. بنابراین هزینه تولید از منابع متعارف در حال افزیش است. از طرف دیگر با توسعه تکنولوژی هزینه تولید از منابع نامتعارف کاهش مییابد. بنابراین در آینده مشخص نیست چه اتفاقی میافتد و در کجا این دو، به نقطه سر به سری و تعادل میرسند.
در حال حاضر چینیها نیز شروع به کار روی منابع شیل خود کردهاند. در کنسرسیومهایی که در آمریکا روی این موضوع فعالیت میکنند چینیها وارد شده و سهام خریداری میکنند و این نشان می‌دهد که آنها میخواهند تکنولوژی را بدست آورند و در حال حاضر در کشور خود نیز با کمک شرکتهای خارجی شروع به کار کردهاند و در آینده نیز تبعا خودشان ادامه خواهندداد.
بنابراین ژئوپلیتیک نفت و گاز در حال تغییر است و دیگر اتکا به منابع نفت و گاز امتیاز بزرگی برای کشور ما محسوب نمیگردد. دنیا در آینده قطعا با جایگزینهایی که وجود دارد می‌تواند از منابع ما چشمپوشی کند. بنابراین اگر تا الان هم عظم جدی برای خارج کردن اقتصاد کشور از وابستگی به نفت نداشته‌ایم باید این عظم را جدی کنیم.
