مهمترین چالش‌های جهانی انرژی

مهمترین چالش‌های جهانی انرژی

شورای جهانی انرژی  (World Energy Council) یک مرجع مهم بین‌المللی و بی طرف (از نظر سیاسی) است. که شبکه‌ای گسترده از کارشناسان و مدیران انرژی جهان را گرد هم آورده است. این شورا از سال 1923 آغاز به فعالیت نموده و مرجع معتبر از نظر سازمان ملل متحد در مباحث انرژی شناخته می‌شود. شورا دارای 3000 عضو از سازمان‌ها، دانشگاه‌ها، شرکت‌ها و انجمن‌های دولتی و غیر دولتی  از 90 کشور جهان می‌باشد که در حل معضلات انرژی همفکری می‌کنند. کنگره جهانی انرژی که یکی از بزرگترین همایش‌های انرژی جهان است، هر چند سال یکبار در یکی از کشورهای جهان برگزار می‌شود و بیست و سومین همایش آن در ماه اکتبر سال آینده (2016) میلادی در استامبول ترکیه برگزار خواهد شد.

شورای جهانی انرژی اخیرا برای سومین با گزارش جالبی را تحت عنوان "رصد موضوعات انرژی" تهیه و منتشر نموده است که ذیلا به تبیین آن پرداخته شده است.

گزراش رصد موضوعات انرژی، در تلاش است که مهمترین عوامل مختلف تاثیرگذار بر مسئله انرژی را وزن‌دهی کند و  میزان اهمیت آن را از دیدگاه مدیران‌، دست‌اندرکاران و کارشناسان انرژی مشخص نماید.

این گزارش ابتدا توضیح می‌دهد که همه دست‌اندرکارن انرژی بدنبال خلق سیاست‌هائی برای حل معمای سه‌گانه انرژی هستند و  بدنبال چارچوبی هستند که بتوانند بصورت همزمان و همسنگ و متعادل، امنیت عرضه‌انرژی، دسترسی عموم مردم به حامل‌های مناسب انرژی با قیمت‌های قابل تحمل، را فراهم کنند بطوری که محیط‌زیست نیز کمترین صدمه‌ را ببیند.

منظور از امنیت انرژی؛ مدیریت موثر بر تامین و عرضه انرژی اولیه از منابع داخلی و یا خارجی است به نحوی که این اطمینان نسبت به زیرساخت‌ها و نیز توانائی‌های تامین‌کننده‌گان انرژی وجود داشته باشد که به تقاضای امروز و آینده انرژی پاسخ خواهند داد.

منظور از عدالت انرژی؛ دسترسی همه مردم به انرژی مناسب با قیمت‌های قابل قبول و قابل تحمل و رفع فقر انرژی است. هنوز بسیاری از مردم جهان خصوصا در روستاها از داشتن انرژی مناسب محرومند 1.2 میلیارد نفر از جمعیت جهان فاقد برق هستند که 87 درصد آنها در روستاها زندگی می‌کنند.

منظور از حفاظت محیط‌زیست؛ این است که کل جریان عرضه و تقاضای انرژی با اتکاء به حداکثر کردن راندمان انرژی و با اتکاء بیشتر به انرژی‌هائی که آلاینده‌های کربن کمتری را منتشر می‌کنند، به گونه‌ای تنظیم شود که کمترین لطمه به محیط زیست وارد شود.

و این سه ضلع مسئله انرژی، باید هماهنگ با هم و موزون حرکت کنند.

شورا در گزارش سال 2015 خود، در مسیر بررسی این که خطیرترین مسائل در مسیر حل معمای سه‌گانه فوق چیست؟ و یا مهمترین چالش‌های پیش‌روی تامین مستمر انرژی برای عموم مردم با کمترین لطمه به محیط زیست کدام است؟ از نظرات 1045 مدیر و کارشناس انرژی در سطوح وزیر و مسئولین مختلف و کارشناسان عالی رتبه از حدود 80کشور جهان استفاده کرده است و از این جهت این گزارش نسبت به بررسی‌های قبلی برتری دارد. در گزارش سال 2014 از افراد کمتری از 24 کشور جهان نظرخواهی شده بود.

شورا 40موضوع کلیدی تاثیرگذار بر انرژی را در چهار محور دسته‌بندی کرده و نظرات مدیران و کارشناسان را در مورد این 40 موضوع  وزن‌دهی و با روش‌های کمی همسنگ کرده و نتایج آن را در یک نمودار خلاصه کرده است. چهار محور عبارت از موارد زیر هستند:

ریسک‌ها و آسیب‌هائی که از طریق اقتصاد کلان بر انرژی تاثیر می‌گذارند؛ شامل 15 موضوع مانند این که توافقات بین‌المللی آتی در مورد مباحث زیست‌محیطی و کاهش آلاینده‌ها چه خواهد بود و چه تاثیری بر مسائل انرژی خواهد داشت. سوانح طبیعی (مانند فاجعه فوکوشیما) چه تاثیراتی خواهند داشت، دسترسی به منابع مالی برای توسعه زیرساخت‌های انرژی و یا رکود و رونق جهانی چه تاثیری بر بخش انرژی خواهد داشت و از همه مهمتر قیمت حامل های انرژی و نوسانات این قیمت‌ها چه تاثیراتی خواهند گذاشت.

سیاست‌های انرژی و فضای تجاری (یا فضای کسب و کار) انرژی؛ این محور پنج موضوع سوبسیدهای انرژی، همکاری‌های منطقه‌ای، موانع تجاری، ابداع‌ها و سیاست‌ها در طراحی بازار حامل‌های انرژی و  تمرکز‌زدائی را شامل شده است.

چشم‌انداز و فناوری‌های انرژی؛ شامل 14 موضوع مانند فناوری‌های شبکه‌های هوشمند، فناوری نوین جمع‌آوری و ذخیره کربن (CCS) ، فناوری‌های ذخیره برق و اتومبیل‌های برقی می‌باشد.

ژئوپلتیک انرژی و مسائل منطقه‌ای؛ شامل شش موضوع رشد اقتصادی چین و هند، توان برزیل در به فعلیت درآوردن پتانسیل‌های انرژی خود، دیپلماسی انرژی روسیه، انتخاب‌ها و سیاست‌های انرژی اتحادیه اروپا، آسیب‌پذیری منطقه خاورمیانه وشمال آفریقا و تاثیر سیاست‌های انرژی ایالات‌متحده بر بازارهای جهانی انرژی.

نموداری که نتایج این مطالعه در آن خلاصه شده بر روی محورهای مختصات قرار گرفته است. محور افقی میزان تاثیر هر عامل را نشان می‌دهد و محور عمودی میزان عدم‌اطمینان عامل را نشان می‌دهد و قطر دایره‌ای که هر عامل (بار رنگ‌های مختلف) با آن نمایش داده شده است میزان فوریت و اهمیت هر عامل را با دیگری مقایسه می‌کند.

همانطور که در نمودار ملاحظه می‌شود قیمت‌های انرژی تاثیرگذارترین و در عین‌ حال ریسکی‌ترین عامل تاثیرگذار بر تحولات انرژی است یا بیشترین عدم‌اطمینان را دارد و به تعبیر گزارش شورای جهانی انرژی هراس‌انگیز است و خواب را از چشم مدیران و دست‌اندرکاران انرژی می‌رباید. در این رابطه توجه به این نکته بسیار مهم است که در بین حامل‌های انرژی قیمت ‌نفتخام از همه با اهمیت‌تر است و به عبارتی میزان‌الحراره اقتصادی بودن و یا نبودن سرمایه‌گذاری بر روی سایر حامل‌های انرژی و بر روی نفت و گازهای غیرمرسوم و حتی سرمایه‌گذاری بر روی افزایش راندمان انرژی است. بعد از قیمت‌های انرژی که یک عامل تاثیرگذار اقتصادی است، افزایش کارائی انرژی و به عبارتی اقدامات منتج به کاهش شاخص شدت انرژی، و در درجه بعد از آن  فناوری‌های انرژی‌های تجدیدپذیر دو عامل فنی یا تکنولوژیکی تاثیرگذار هستند که البته درجه عدم‌اطمینانشان (خصوصا در مورد کارائی انرژی) چندان بالا نیست. در بین عوامل مربوط به محور فضای تجاری یا فضای کسب و کار، سوبسیدهای انرژی تاثیرگذارترین عامل با عدم اطمینان بالا هستند که بسیاری از دولت‌های جهان گرفتار آن هستند. و در بین عوامل ژئوپلتکی و منطقه‌ای رشد اقتصادی چین و هند بیشترین تاثیر را دارند و البته درجه عدم اطمینان بالائی ندارند این به آن معناست که تردید زیادی در تداوم این رشد وجود ندارد ولی این رشد عامل بسیار تاثیرگذاری بر بازار و تحولات انرژی خواهد بود.  همچنین در بین عوامل منطقه‌ای و در عین حال در میان کل عوامل چهل‌گانه، میزان توانائی برزیل در به‌ فعلیت درآوردن پتانسیل‌های انرژی خود، در مجموع کمترین تاثیرگذاری و عدم اطمینان را دارا می‌باشد و به عبارتی سیگنال قوی‌ای را نمی‌دهد. اما چندان هم کم اهمیت نیست.

در بخشی از گزارش مقایسه‌ای هم میان نتایج گزارش اخیر (2015) با گزارشات سنوات قبل انجام شده است و خصوصا چند عامل که دیدگاه‌ها در مورد آنها بسیار تغییر کرده است گزارش شده است. مثلا در گزارشات قبلی تاثیر بسیار بیشتری برای فناوری جدید جمع‌آوری و ذخیره کربن (CCS) لحاظ شده است که این در گزارش جدید کاهش یافته است و تاثیر کمتری برای کارائی انرژی و انرژی‌های تجدید‌پذیر در نظر گرفته شده بوده است که در گزارش اخیر افزایش یافته است. این دو مورد می‌تواند تحت تاثیر رویکرد جدید به  دوعامل کارائی و انرژی‌های نو، بعد از افزایش قیمت‌های جهانی نفت باشد اما از آنجا که تعداد کشورها و تعداد افراد مورد نظرخواهی بسیار افزایش یافته‌اند نمی‌توان تحلیل دقیقی از این تغییر‌ها ارائه نمود.

در پایان باید توجه داشت نمودار مورد بحث فوق‌الذکر، جمعبندی جهانی است اما شورای جهانی انرژی در گزارش خود این نمودار را برای بسیاری از کشورها و نیز اتحادیه اروپا تهیه کرده است و وزن عوامل برای همه کشورها یکسان نیست، مثلا در نمودار اتحادیه اروپا، بحرانی‌ترین عامل که درجه ریسک و عدم اطمینان آن از عامل قیمت انرژی نیز  بالاتر است و خواب را بیش از هر چیز از چشمان مسئولین انرژی دور می‌کند، عامل دیپلماسی انرژی روسیه است، اروپا گروگان گاز وارداتی روسیه است و وقتی خواب به چشمان مدیران انرژی اروپا بر خواهد گشت که خود را از این وابستگی برهانند که  مستلزم متنوع‌سازی مبادی تامین گاز است و این مسئله از نظر کشور ما می‌تواند قابل تامل باشد.

انجام چنین بررسی برای ایران با استفاده از متدولوژی تجربه شده شورا جهانی انرژی و در تعامل با این شورا، می‌تواند برای انتخاب جهت‌گیری‌های آینده کشور، مفید باشد.

سخنی کوتاه با دکتر احمد توکلی

ذیل مصاحبه آقای دکتر احمد توکلی با روزنامه اعتماد که در سایت الف به آدرس زیر نیز درج شده است یادداشتی برای ایشان گذاشتم . با توجه به اینکه یادداشت را در جمع نظرات دیگران در زیر مصاحبه آشکار کرده‌اند آنرا اینجا هم قرار می‌دهم.

http://alef.ir/vdcjoie8muqeh8z.fsfu.html?295286

جناب آقای دکتر توکلی 
شما در این مصاحبه به طور مستقیم و غیر مستقیم به ده‌ها اشتباه تاریخی خود اعتراف فرموده‌اید و از اشتباه فاجعه‌بار رای دادن به احمدی‌نژاد که خسارات جبران ناپذیر و غیرقابل انکاری را به همه شئون کشور وارد کرده است با یک اظهار تاسف گذشته‌اید. اشتباهاتی که شاید از یک شهروند عادی قابل اغماض باشد اما از فردی با موقعیت و سطح اطلاعات و دسترسی به اطلاعات شما قابل گذشت نیست. با این وصف فکر نمی‌کنید که مسئله فراتر از یک اظهار تاسف است و مسئله‌این است که حضرتعالی صلاحیت لازم برای ادامه فعالیت سیاسی را ندارید و بهتر است خود را از سیاست کنار بکشید که در آینده تاسف‌های بیشتری نخورید! بله همینقدر که به اشتباهات خود اعتراف می‌کنید از یک جهت مثبت است ولی به خودتان رجوع کنید اگر نتایج اشتباهات اینقدر واضح و پرهزینه و فاجعه بار نبود بازهم اینکار را می‌کردید؟ آیا در همین مصاحبه اشتباهاتی ندارید و در خیلی جاها ملاک قضاوتتتان منیت خودتان نیست؟ اتهامی را به دولتی می‌زنید که عمده‌ترین مصداقش نحوه برخورد با شخص خودتان است، بدون این‌که به عملکرد سرشار از افراط و تفریط خودتان در همان دوره، نقدی وارد کنید. یکی از ویژگی‌های کشورهای موفق جهان این است که رجال سیاسی و اجرائی با اشتباهاتی بسیار کوچکتر تر اشتباهات شما برای همیشه از صحنه سیاسی و مدیریتی حاکمیتی حذف می شوند. فکر نمی‌کنید یکی از مصیبت‌های این کشور همین است که اشتباهات بزرگ بسیار کم هزینه است؟
می خواستم در پایان طبق عادت بنویسم موفق باشید اما فکر نمی‌کنم با این روحیه و اعتماد بنفس و خود محوری که در این مصاحبه در شما می‌بینم امید به موفقیتی باشد. البته فردی با خصوصیات شما در عرصه سیاسی ایران از یک منظر می‌تواند موفق باشد که بوده‌اید! اما نزد خداوند منان و تاریخ نه.

اولویت‌های بعد از تحریم

اولویت‌های بعد از تحریم

اگر مشکل خاصی پیش نیاید، توافق میان ایران و کشورهای 5+1 تا حدود دو ماه دیگر نهایی خواهد شد و تحریم‌های بین‌المللی بر علیه ایران در مسیر برچیده شدن قرار خواهد گرفت. فهرست خساراتی که در اثر تحریم‌ها به صنعت نفت ایران وارد شده است طولانی است اما بخشی از این خسارت‌ها به سرمایه‌گزاری‌هایی مربوط می‌شود که بعضا بواسطه تحریم‌ها و بعضا به بهانه تحریم‌ها، بلاتکلیف مانده و از آن استفاده نشده است. مناسب است که خصوصا دو دستگاه نفت و سیاست خارجی در این فاصله زمانی تا عملیاتی شدن توافق و برچیده‌شدن تحریم‌ها، تکلیف این موارد را از نظر سیاسی روشن کنند تا با رفع تحریم‌ها بلافاصله اقدامات اجرائی برای استفاده از این سرمایه‌گزاری‌ها آغاز گردد و کشور بیش از این دچار خسارت نشود. در فضای حاکمیت تحریم‌ها و روشن نبودن چشم‌انداز روابط بین‌المللی ایران امکان چنین تعین‌تکلیفی وجود نداشت. ذیلا بعضی از این موارد مورد اشاره قرار می‌گیرد.

خط‌لوله گاز شرق ایران که اینک با سرمایه‌گزاری میلیاردی تا نزدیکی مرز پاکستان احداث شده است، اساسا برای صادرات گاز به هندوستان مطرح شد و برداشت مقادیری گاز توسط پاکستان در مسیر ، اقتصاد طرح را تقویت می‌کرد. بعدها هندی‌ها انصراف خود را اعلام کردند که احتمال داده می‌شد بخاطر تحریم‌ها باشد. علیرغم انصراف هندی‌ها خط‌لوله برای صادرات گاز به پاکستان احداث شد اما پاکستانی‌ها هم تاکنون از تعهدات خود برای احداث خط‌لوله سمت خود و دریافت به موقع گاز، سر باز زده‌اند و بعضا تحریم ها را بهانه قرار می‌دهند. در شرایط حاضر که روند کار روشن شده است، دو دستگاه نفت و سیاست‌ خارجی با تحرک فعال دیپلماتیک  و هماهنگی مناسب می‌توانند تکلیف  این مسئله را با هندی‌ها و پاکستانی‌ها روشن نمایند. باید هرچه زودتر روشن شود که آیا تحریم برای این کشورها بهانه بوده است و یا واقعیت، و در هر حالت ایران باید بتواند تکلیف سرمایه‌گزاری خود را روشن کند و راجع به آن تصمیم بگیرد و از خسارت بیشتر جلوگیری کند.

در دولت هشتم نسبت به توسعه صنعت LNG در کشور تصمیماتی اخذ شده بود. البته ظرفیتی که ابتدا پیش‌بینی شده بود چندان با واقعیات بازار و صنعت LNG سازگاری نداشت اما بعدها سرمایه‌گزاری ایران به پروژه ایران ال‌ان‌جی محدود شد. شرکتی برای این منظور تاسیس شد و این شرکت هزینه‌های زیادی را انجام داده است اما بدلیل دردسترس نبودن دانش فنی مایع‌سازی گاز بدلیل تحریم‌ها، این سرمایه‌گزاری‌ها و هزینه‌ها اعم از هزینه‌های خود شرکت و هزینه زیرساخت‌هائی که فراهم کرده است، بی ثمر و بلاتکلیف مانده است. مسئولین صنعت نفت باید در این فاصله تا رفع کامل تحریم‌ها تکلیف این شرکت و سرمایه‌گزاری‌های آن را روشن کنند اگر کماکان اراده بر احداث کارخانه LNG وجود دارد باید نسبت به تامین دانش فنی اقدام‌کنند و مذاکرات قراردادی انجام شود و قرار داد آماده شود و منوط به رفع کامل تحریم‌ها شود که در صورت رفع تحریم‌ها بلافاصله اجرائی شود و جلو خسارت بیشتر به کشور گرفته شود.

لایه نفتی پارس‌جنوبی از دیگر فوریت‌های صنعت نفت است که درگیر تحریم‌بوده است. در میان میادین مشترک نفتی این میدان بیشترین هزینه فرصت را برای کشور داشته و بیشترین اولویت را برای جلب سرمایه و خصوصا تکنولوژی دارد. پیچیده بودن لایه نفتی و تکنولوژی بهر‌بردرای از آن،  قرارداشتن آن در دریا  و سرعت بهره‌برداری رقیب، اهمیت این پروژه را مضاعف می‌کند. شرکت‌های نفتی خارجی که می‌خواهند همکار استراتژیک ایران باشند باید در این میدان برادری خود را ثابت کنند. بنابراین مذاکرات با شرکت‌ها در این مورد می‌تواند آغاز شود و عملیاتی شدن توافقات منوط به رفع تحریم‌ها گردد.

در هرحال مشکلات و مسائل صنعت نفت که پاره‌ای از آنها نیز به تحریم‌ها مربوط می‌شوند فراوان هستند اما در این مقطع تعیین تکلیف آنهائی که مشکل اصلی‌شان تحریم‌ها بوده است و خصوصا در مواردی که عدم‌النفع‌ها سنگین است، از  اولویت برخوردار هستند.

افزایش تولید نفت ،زمانبر اما شدنی

نقش صنعت پتروشیمی در اقتصاد کشور ( مصاحبه با نیپنا )

شماره 79

گفت‌وگو با غلامحسین حسن‌تاش کارشناس ارشد انرژی  موسسه مطالعات انرژی

 

(دوشنبه ۸ تیر ۱۳۹۴) ۱۲:۳۱

 

صنعت پتروشیمی چه نقشی در توسعه اقتصادی کشور می‌تواند داشته باشد؟ بر اساس برنامه، این رشد باید چگونه باشد و در عمل چه اتفاقاتی در این حوزه افتاده است؟

                                             

دو تفاوت مهم بین صنعت پتروشیمی با سایر صنایع وجود دارد یکی اینکه خوراک این صنعت یا به عبارتی ماده اولیه‌اش هیدروکربن‌ها (نفت و گاز) است که کشور ما در آن دارای مزیت نسبی است و دیگر این‌که فرایند‌های آن از نظر فنی مشابه یا در ادامه فرایند‌های صنعت نفت و خصوصا بخش پایین‌دستی نفت است که به هرحال ما درگیر آن هستیم. بنابراین صنعتی است که می‌تواند یک انتخاب محوری در توسعه‌ صنعتی ما باشد و توسعه صنعتی و تولیدی به توسعه اقتصادی کمک می‌کند. اما  برخورد  با یک صنعت محوری، برخوردی نیست که ما تا حالا داشته‌ایم و این یک برنامه‌ریزی جامع و همه‌جانبه می‌‌خواهد و اتکاء به مفهوم مزیت نسبی نباید مانع برنامه‌ریزی شود.

 

ایران 50 سال است که صنعت پتروشیمی دارد و تعداد زیادی نیز طرح پتروشیمی در دستور کار دولت و بخش خصوصی قرار دارد، اما به نظر می‌رسد تنها در دو محصول اوره و آمونیاک موفقیت‌هایی نصیب ایران شده است. دلیل این موضوع چیست و چه راهکاری برای خروج از این وضعیت باید اندیشیده شود؟

 

برنامه توسعه صنعت پتروشیمی در ایران، عمدتا به دوران برنامه پنجم عمرانی رژیم گذشته یعنی برنامه سال‌های 1352 تا 1356 مربوط می‌شود. بررسی صورت‌مذاکرات جلسات شورای اقتصاد و شورای عالی اقتصاد در  آن سال‌ها که قیمت نفت نیز در اثر وقوع شوک اول نفتی به شدت افزایش یافته بود، نشان می دهد که شاه اصرار ویژه‌ای بر توسعه گسترده صنعت پتروشیمی داشته‌است. توسعه صنعت پتروشیمی از ابتدا با اتکاء به پول نفت و با شتابزدگی دنبال شد. شواهدی در دست نیست که با وجود این نگاه گسترده به توسعه صنعت پتروشیمی، نگاهی وسیع به زنجیره ارزش این صنعت و ورود حساب شده و برنامه‌ریزی شده به همه حلقه‌های این زنجیره ارزش، وجود داشته است. شاید اگر پول نفت نبود و در عین حال، آن اصرار و تاکید بر توسعه مجتمع‌های پتروشیمی وجود داشت، ورود به این صنعت به صورتی هوشمندانه‌تر و برنامه‌ریزی شده تر صورت می‌گرفت. تلقی ساده‌اندیشانه  از مفهوم مزیت نسبی از ابتدا از دقت  در مطالعه و جامع‌بینی در سرمایه‌گزاری‌های این صنعت کاسته‌ است. وضعیت امروز دنیا نشان می دهد که خصوصا در صنایعی مانند پتروشیمی که از نظر فناوری، از پویایی برخوردار هستند، مسئله مهم تر از مزیت خوراک، مزیت در تولید دانش و ایجاد تحول در فرآیندهاست.

بنابر این به نظر من مشکل این است که این صنعت از ابتدا  بر مبنای یک نقشه راه حرکت نکرده است و برای حل مشکل چاره‌ای جز تبیین چنین نقشه‌‌راه و طرح جامعی وجود ندارد.

 

بخش زیادی از پتروشیمی‌های ایران با حداقل ظرفیت کار می‌کنند و معمولا پیش نمی‌آید که مجتمعی با ظرفیت کامل در چرخه تولید قرار داشته باشد. بخشی از این موضوع به خوراک برمی‌گردد و بخشی دیگر نیز دلایل دیگری از جمله معضلات مدیریتی دارد. از نظر شما چه مشکلات دیگری در این راستا وجود دارد؟ و آیا با این وضعیت انتظار سرمایه‌گذاری بخش خصوصی منطقی است؟ یعنی هنوز هم این صنعت پربازده است؟

 

عدم هماهنگی در پیشرفت برنامه‌های پتروشیمی با برنامه‌های صنعت نفت موجب عدم تامین خوراک کافی شده است . مشکلات مدیریتی هم با خصوصی‌سازی شتاب‌زده تشدید شده است و در کنار اینها بهره‌وری پایین بدلیل عدم اشراف فنی نیز وجود دارد.

بخش خصوصی اگر از ابتدا در این بخش سرمایه‌گزاری و ورود کند حتما همه ملاحظات را در نظر می‌گیرد و تا پروژه‌ای اقتصادی نباشد اقدام به سرمایه‌گزاری نمی‌کند که آنهم با تضمین نبودن خوراک و قیمت آن مشکل است. اما وقتی که بخش خصوصی نسبت به خریداری سرمایه‌گزاری انجام شده توسط دولت اقدام می‌کند یعنی از انتها وارد می‌شود و واحد موجود را خریداری می‌کند، عمدتا بدنبال رانت است. رانت نرخ ارز و رانت‌های دیگر و این ارزش ندارد.

 

یک زمانی پتروشیمی برای ایران مزیت نسبی و رقابتی به شمار می‌رفت اما در حال حاضر اوضاع قدری نابسامان است. اگر با این گفته موافق هستید، دلایل آن چیست؟

 

از نظر تئوری همانطور که عرض کردم هنوز هم این مزیت وجود دارداما این مزیت کافی نیست. این مزیت نسبی با اتکاء به دانش فنی و نقشه راه حساب شده باید تبدیل به مزیت مطلق شود.

 

اگر بخواهیم یک ارزیابی از صنعت پتروشیمی داشته باشیم، از دیدگاه شما آیا عملکرد این 50 سال قابل توجه و راضی‌کننده بوده است؟

با توجه به آنچه ذکر شد طبیعتا این عملکرد رضایت بخش نیست.

 

عمده‌ترین چالش‌های این صنعت در شرایط فعلی چیست؟ و برای رفع آنها چه باید کرد؟

به نظر من عمده‌ترین چالش این صنعت نقص در زنجیره ارزش است. دلیل اصلی مشکلات  صنعت پتروشیمی در ایران را  در شناخت زنجیره کامل ارزش این صنعت باید جستجو نمود. زنجیره کامل ارزش در صنعت پتروشیمی از دانشِ فنی در طراحی فرایندهای این صنعت آغاز می‌شود و به تولید محصولات نهایی  مصرفی ختم می‌شود. کشور اگر  می خواست  برنامه‌ای گسترده و بلند مدت  برای ورود به این صنعت داشته باشد، می‌بایست تمامی حلقه‌های زنجیره ارزش این صنعت را به دقت شناسائی و در حد نیاز به آن ورود می‌کرد. متاسفانه ما در حلقه‌های ابتدا و انتهای زنجیره ارزش این صنعت ورود نداریم و تنها بر روی حلقه‌های میانی آن وارد  شده‌ایم. ما دانش فنی  و طراحی را می‌خریم و هیدروکربن ها را به موادی تبدیل می‌کنیم که عمدتا نهائی نیستند، ارزش افزوده بالایی ندارند و خوراک واحدهای پایین‌دستی هستند.

حلقه‌ای از زنجیره ارزش پتروشیمی که ما در آن قرار داریم و بر روی آن سرمایه‌گزاری کرده‌ایم، اتفاقا سنگین‌ترین، کم بازده‌ترین، و آلوده‌سازترین حلقه در کل زنجیره مذکور است. نکته مهم‌تر این است که وقتی این حلقه از حلقه‌های قبلی و بعدی خود منتزع می‌شود، وضعیت بدتری نیز پیدا می‌کند. کشورهای صنعتی که دانش فنی و طراحی پایه و طراحی تفصیلی را تحت عنوان Patent  و یا لیسانس و یا هر عنوان دیگری به قیمت‌های گزاف به ما می‌فروشند، در واقع در سبک‌ترین، کم سرمایه‌برترین و پاک‌ترین حلقه از زنجیره ارزش پتروشیمی وارد شده‌اند. علاوه ‌بر این در شرایط فقدان تسلط ما بر دانش فنی، ممکن است بسیاری از هزینه‌ها وعدم‌النفع‌ها را هم به ما تحمیل کنند. طراحی ممکن است بسیاری از مواد یا تجهیزاتِ گرانترِ متعلق به سازندگان خاص را  به‌لحاظ ترس و نگرانی از گارانتی و تضمین نهائی تولید به ما تحمیل کند.

عدم اشراف بر دانش فنی، اغلب موجب تاخیر در زمان اجرا و هزینه اجرای پروژه‌های پتروشیمی نیز می‌گردد و این افزایش‌ها  (در زمان و هزینه)، اقتصاد اولیه طرح را مخدوش می‌کند و علاوه‌بر این در زمان بهره‌برداری نیز بهره‌وری و بازدهی را پایین می‌آورد و همه این موارد که به معنای عدم تناسب میان سخت‌افزارها و نرم‌افزارهاست و موجب غیر اقتصادی شدن طرح‌ها می‌گردد.

زمانی که یک سرمایه‌گزاری عظیم  به هر دلیل در بهره‌برداری دچار تاخیر شود و در زمان بهره‌برداری نیز با بهره‌وری بسیار پایین کار کند، طبیعی است که حتی اگر از ابتدا هم بر روی کاغذ، از توجیه اقتصادی برخوردار بوده باشد، چارچوب اقتصادی آن  بهم خواهد ریخت، چه رسد به اینکه از ابتدا هم مطالعات فنی-اقتصادی و توجیه اقتصادی دقیقی وجود نداشته باشد. در کنار حلقه‌های مفقوده فوقانی زنجیره ارزش پتروشیمی که ذکر آن رفت، در حلقه‌های تحتانی این زنجیره هم مشکل داریم. صنایع پایین‌دستی پتروشیمی متناسبا گسترش پیدا نکرده‌اند. در حالی‌که بعضی محصولات میانی پتروشیمی را با ارزش افزوده کم و محدود صادر می‌کنیم، بسیاری از محصولات نهایی که ارزش افزوده بسیار بالایی  دارند را به شکل‌های مختلف وارد می‌کنیم.

بخش زیادی از صادرات غیرنفتی ایران را محصولات پتروشیمی تشکیل می دهد که در واقع پایه نفتی دارد و با ارزش افزوده تقریبا پائین صادر می‌شود. آیا این مساله موضوعی هست که این صنعت به آن افتخار کند؟ 

حرفتان صحیح است بعنوان مثال در سال 1390 حدود 18.2 میلیون تن محصولات پتروشیمی به ارزش حدود 14.7  میلیارد دلار صادر شده است که حدود 6.25 میلیارد دلار آن محصولات خام سوختی و عمدتا گازمایع  بوده است. این محصول را نمی‌توان جزء محصولات با ارزش افزوده پتروشیمی محاسبه کرد. اگر گازمایع (LPG) را حذف کنیم میزان صادرات محصولات تبدیل یافته پتروشیمی حدود 11.6 میلیون تن به ارزش حدود 8.5 میلیارد دلار بوده است. متوسط قیمت محصولات صادراتی پتروشیمی نیز بسیار پایین بوده است. در همان سال  متوسط قیمت میعانات‌گازی و نفتا که 55 درصد خوراک پتروشیمی‌ها را تشکیل می‌داده است، از متوسط قیمت محصولات بیشتر بوده‌ است. باز در همان سال کمتر از 2 میلیون تن محصولات نهایی پتروشیمی به ارزش 5.2 میلیارد دلار وارد کشور شده است. جالب است که کشورهایی که محصولات نهایی پتروشیمیایی خود را به ایران صادر کرده‌اند، عمدتا همان کشورهایی هستند که محصولات پایه را از ایران وارد کرده‌اند. به عبارتی صنعت پتروشیمی ایران، یارانه و رانت قابل‌توجهی را به کشورهای خریدار محصولات پایه خود پرداخت می‌کند. و این همان نقص در زنجیره ارزش است.

خوشوقتانه مدیریت جدید پتروشیمی کشور در بخش حاکمیتی، توجه بیشتر و دقیق‌تری به این مشکلات پیدا کرده است و خصوصا به صنایع پایین‌دستی توجه دارد که امیدوارم به همان میزان به دانش فنی هم توجه کنند و مشکل به سمت کاهش برود هرچند که گرفتار ارثیه عظیمی از طرح‌های نیمه‌تمام یا پروژه‌های مصوب نادرست هستیم که شاید مجالی به اصلاح ندهد.

 

تعداد بازدید : ۱,۸۲۲

 

 

لینک مصاحبه در سایت مصاحبه کننده :  

https://www.nipna.ir/fa/newsagency/10219/%DA%AF%D9%81%D8%AA-%D9%88%DA%AF%D9%88-%D8%A8%D8%A7-%D8%BA%D9%84%D8%A7%D9%85%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86-%D8%AD%D8%B3%D9%86-%D8%AA%D8%A7%D8%B4-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3-%D8%A7%D8%B1%D8%B4%D8%AF-%D8%A7%D9%86%D8%B1%DA%98%DB%8C-%D9%88-%D9%85%D9%88%D8%B3%D8%B3%D9%87-%D9%85%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%86%D8%B1%DA%98%DB%8C  

آیا شاه می خواست اوپک را تقویت کند؟ (مصاحبه ای در مورد کتاب یادداشت های فواد روحانی)

1-    یکی از موضوعاتی که در یادداشت‌های فواد روحانی بارها به آن اشاره شده است، تاکید محمدرضاشاه بر اهمیت  اوپک و علاقه او به این سازمان است. دلیل این همه تاکید محمدرضاشاه بر اوپک چه بود؟ آیا صرفا این سازمان برای او اهمیت اقتصادی داشت و می‌توانست از آن به عنوان یک اهرم فشار برای کنترل قیمت نفت استفاده کند یا دلایل دیگری هم در علاقه اش به اوپک تاثیرگذار بود؟

 

پاسخ 1- یادداشت‌های فواد روحانی از تاکید محمدرضا شاه پهلوی بر اهمیت اوپک حکایت نمی‌کند بلکه برعکس از برخورد دوگانه و متزلزل او نسبت به اوپک حکایت می‌کند. در این یادداشت‌ها یکی دوبار به حمایت شاه از اوپک آنهم از زبان دیگران اشاره شده که آنهم بیشتر از موضع نفئی است تا اثباتی ، به این معنا که به قدری تردید نسبت به موضع حکومت در مورد ماندن یا نماندن در اوپک وجود داشته است که مقامات نقل می کنند که شاه هنوز مدافع  ماندن در اوپک است. مطالعه دقیق این یادداشت‌ها گاهی حتی تلویحا این ذهنیت را تداعی می‌کند که حضور ایران در اوپک با حمایت غرب برای مهار کردن اوپک در جهت این که تصمیمات تندی بر علیه شرکت‌های نفتی نگیرند بوده است. بنظر می‌رسد گاهی هم سعی می‌شده از ابزار اوپک برای امتیازگیری از شرکت‌های نفتی (عضو کنسرسیوم) و یا از کشورهای غربی برای جلب سرمایه‌گزاری آنها در ایران استفاده شود.

 

2-    در جایی از یادداشت‌ها، روحانی به نقل از منوچهر اقبال، رئیس هیئت مدیره شرکت نفت نقل می‌کند که علت ورود ایران به سازمان اوپک جلب نظر اعراب و دور کردن آنها از حول محور جمال عبدالناصر بوده است. چقدر با این نظر موافق هستید؟ به طور کلی با توجه به فضای بین‌المللی و منطقه‌ای علت عضویت ایران در اوپک را چه می‌دانید؟

 

پاسخ 2- بنظر من یکی از توضیح دهنده‌ترین مطالبی که موضع شاه را در مورد اوپک را روشن می‌کند همین مطلبی است که روحانی در یادداشت 23 آذر 1342 خود از دکتر اقبال نقل کرده است که می‌گوید: هدف شاه از عضویت ایران در اوپک بیشتر سیاسی بود تا اقتصادی و اینکه ایران با زمامداری این سازمان اعراب را از محور ناصریسم و یا به عبارتی از تند روی در مقابل شرکت‌ها دور نگاه دارد. نکته مهم دیگر این بوده است که شاه که با کودتا برعلیه مصدق ، آنهم کودتایی که با حمایت و دخالت امریکا و انگلستان و حمایت مالی شرکت ها انجام شده بود، به قدرت برگشته بود،  از یک سو نسبت به  امریکا و انگلیس و نسبت به شرکت‌ها بسیار منفعل بود و از سوی دیگر نگران بود که دیگر کشورهای عضو اوپک امتیازاتی از شرکت‌ها بگیرند و در احقاق حقوق خود در مقابل شرکت‌ها  از ایران جلو بیافتند و رژیم ایران که در دوره مصدق در ملی کردن نفت و در مقابله با شرکت‌ها  پیشتاز بوده است از آنها  عقب بماند و در اینصورت فکر می کرد که آبروی رژیمش هم در داخل و نزد افکار عمومی داخلی و هم در سطح بین‌المللی و خصوصا در منطقه خواهد رفت، بنابراین بهترین راه ماندن در اوپک برای عقب نیفتادن از قافله و نیز برای مهار اوپک بود. بنظر می‌رسد شخص شاه بر روی این مسئله پرستیژ سیاسی حساس‌تر از بقیه بوده است.

 

3-    فواد روحانی در یادداشت‌های خود اشاره می‌کند که پس از تشکیل اوپک نزدیک به دو سال زمان می برد تا شرکت‌های نفتی و دولت‌های متبوعه شان اوپک را به رسمیت بشناسند و درباره قطعنامه‌های 32، 33 و 34 با کشورهای عضو اوپک به مذاکره بنشینند. نگاه جامعه جهانی به تشکیل اوپک در ابتدای دهه 60 میلادی چه بود و چه شد که بالاخره این نگاه تغییر کرد و شرکت‌های نفتی و دولت‌های متبوعه‌شان به این نتیجه رسیدند که باید با اوپک مذاکره کنند؟ روحانی معتقد است که قاطعیت ایران و ازجمله افرادی مانند عبدالحسین بهنیا در تغییر نظر جامعه جهانی تاثیر داشته است. این نظر را قبول دارید؟

 

پاسخ 3- شرکت‌های نفتی ابتدا اوپک را چندان جدی نمی‌گرفتند و تلاش داشتند که با اعمال نفوذ و فشار، کشورها را از عضویت در اوپک منصرف کنند، اما وقتی موفق نشدند طبعا نگران بودند که اعضاء اوپک یکجانبه تصمیمات جمعی بگیرند و شرایطی را به آنها تحمیل کنند ولذا سعی کردند از طریق مذاکره و کشدار کردن مذاکرات وارد شوند. شرکت‌ها سعی می‌کردند از طریق اعطاء امتیازاتی خارج از قراردادهایشان مثل دادن وام ها و اعتبارات خاص به نوعی بعضی از کشورها را تطمیع کنند و وحدت اوپک را بشکنند و نگذارند که قراردادهای نفتی دست بخورد. طبعا قاطعیت بعضی کشورها مثل ونزوئلا و عراق و بعضی ایرانی‌های وطن دوست هم در این رابطه موثر بوده است که البته شاه بعدا تحت فشار شرکت‌ها این افراد را به تدریج کنار گذاشت.

 

4-    پس از تشکیل اوپک، در ایران دو نظر عمده درباره آن وجود داشت. شخص محمدرضاشاه به شدت به عضویت در اوپک علاقمند بود و بر سختگیری به شرکت‌های نفتی بر سر مذاکرات نفت تاکید داشتند ولی افراد دیگری مانند علم که در آن زمان نخست‌وزیر بود چندان اوپک و مذاکرات نفت را جدی نمی‌گرفتند. روحانی در یادداشت‌هایش دلیل این مخالفت علم را کارشکنی‌های دولت انگلیس و شرکت «بی پی» و وعده مساعدت مالی از جانب آنها به ایران می‌داند. شما این نظر را قبول دارید؟ به طور کلی نقش انگلستان در مذاکرات نفت در این دوره را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

 

پاسخ 4- برداشت من این نیست که شخص شاه علاقه شدید به اوپک داشته است و همانطور که قبلا توضیح دادم شاه به دلایل سیاسی و حفظ پرسشتیژ سیاسی خود به عبارتی مجبور به عضویت در اوپک بوده است. همانطور که می‌دانید نطفه اولیه اوپک عمدتا با پیگیری ونزوئلا  و همراهی عربستان با ونزوئلا شکل گرفت و بعدا از ایران دعوت شد و اینطور نبوده است که ایران محور باشد، بنابراین اگر ایران این دعوت را نمی‌پذیرفت از غافله عقب می‌ماند . این تزلزل موضع شاه که از ابتدا وجود داشت موجب می‌شد که مخالفین داخلی اوپک بتوانند روی او تاثیر بگذارند ضمن این که  خودش هم به کشورهای عرب بسیار بدبین بود. اما مسئله پرستیژ سیاسی  خیلی برایش اهمیت داشت. افکار عمومی داخلی و منطقه‌ای قضاوت خوبی نمی‌کردند  که کشورهائی جمع شوند و در مقابل اجحافات آشکار شرکت‌ها اقداماتی انجام دهند و ایران جزو آنها نباشد. قطعا نقش انگلستان منفی بوده است و عَلَم گرایش بیشتری به انگلستان داشته است، اما دقت در همین یادداشت‌ها هم نشان می‌دهد که همه مسئله را نمی‌توان به گردن عَلَم انداخت، به نظر من وفاداری به شاه و یا حداقل محذوراتی که برای وفادار نشان دادن خود به شاه وجود داشته، موجب شده است که مشکلات و کارشکنی‌ها به افراد درجه دوم مثل عَلَم و اقبال و فلاح که البته همه منتخب شاه بوده‌اند نسبت داده شود این یعنی همان برخورد عوامانه "خودش خوب بود دورو بری هایش بد بودند" یا "خودش می‌خواست دورو بری هایش نمی گذاشتند" ، شما ملاحظه کنید در همین یادداشت‌ها منعکس است که شاه مرتب می‌پرسید که نظر سفارت انگلستان و سفارت امریکا چیست؟ در حدی که واقعا انسان احساس شرم می کند. حتی روحانی در یاداشت 2 آذر 42 خود اشاره می‌کند که شاه به یمانی (وزیر نفت عربستان) می‌گوید: من  در مورد فلان پیشنهاد با سفرای انگلستان و امریکا مذاکره و توصیه کرده‌ام و خوب است امیرفیصل (پادشاه عربستان) هم از همین قرار مذاکره کنند و یمانی پاسخ می‌دهد که امیر فیصل میل ندارد که در کارهای نفت پای دولت امریکا را به میان بکشد (در عربستان عمدتا شرکت‌های امریکائی حضور داشتند).

 

5-    مذاکراتی که بین اوپک و شرکتهای نفتی درباره قطعنامه شماره 33 صورت گرفت در ابتدا مورد حمایت کامل محمدرضا شاه بود و او حتی به اقدامات سختگیرانه و یکجانبه علیه شرکتهای نفتی درصورت نرسیدن به توافق اعتقاد داشت. اما پس از مدتی به گفته روحانی این حمایت شاه کمرنگ می شود. خود او معتقد است 15 خرداد 1342 و تصور شاه از دست داشتن انگلیسی ها در این رویداد باعث کمرنگ شدن پشتیبانی شاه شده است. به نظر شما دلیل کوتاه آمدن شاه در این دوران چه بود؟ آیا می توان گفت حمایت شاه از مذاکرات نفت براساس رویدادهای سیاسی داخلی دچار فرازونشیب می شد؟ در چه دوره های دیگری شاهد چنین صعود و سقوطی در حمایت شاه از مذاکرات نفتی هستیم؟

 

پاسخ 5- این مسئله را روحانی در مقاله سال 1375 خود مطرح می‌کند و البته در همان جا هم برخورد دوگانه ای را از شاه گزارش می‌کند که شاه نهایتا می‌گوید البته ما نمی‌خواهیم ماجراجویی کنیم.  به نظر من شاه از شرکت‌ها ترس داشته است و ارزیابی می‌کرده است که موضع شرکت‌ها چیست و در جائی که شرکت‌ها سفت و سخت بوده‌اند موضعش را تغییر می‌داده است. در همین یادداشت‌ها منعکس است که شاه مرتبا روحانی و دیگران را به این دعوت می‌کرده که اوپک را به تعادل سوق دهند و در مورد همین قطعنامه 33 وقتی می‌بیند که شرکت‌ها کوتاه نمی‌آیند حتی بحث خروج از اوپک را مطرح می‌کند که اگر عربها تصمیم بگیرند، ممکن است ما از اوپک خارج شویم یا در جلسات شرکت نکنیم. البته شاه بدش نمی‌آمد که خصوصا اگر بتواند پول بیشتری برای تحقق اهدافش از شرکت‌ها بگیرد اما زود هم به اصطلاح جا می‌زد.

البته نکته مهمی این جا وجود دارد که نیاز به تحقیق مستقلی دارد و آن این است که به نظر می‌رسد مواضع امریکائی‌ها قدری با انگلیسی‌ها متفاوت بوده است. در ونزوئلا که شرکت‌های امریکائی حضور داشتد شرایط بسیار بهتری بود و عایدات بسیار بیشتری را به دولت ونزوئلا می‌دادند و کمتر برایشان سخت بود که این را به  کشورهای خلیج فارس هم بدهند، ضمن این که در آن زمان امریکا یک کشور تولید کننده نفت بود و انگلستان نبود و برای امریکائی‌ها قیمت‌های خیلی پائین نفت نیز چندان جذاب نبود و این احتمال هست که شاه در دامنه مواضع این دو کشور نیز بازی می‌کرده است و شواهدی از این مسئله هم در یاداشت های روحانی پیدا می‌شود.

 

6-   روحانی در بخشهایی از یادداشت‌هایش به این نکته اشاره می‌کند که کشورهای عربی نگاه ویژه‌ای به ایران داشتند و در تصمیم‌گیری‌های خود برای ایران و تصمیم آن نقش عمده‌ای قائل بودند. با این عقیده فواد روحانی معتقد هستید که ایران در این دوره جایگاه ویژه‌ای در میان کشورهای عربی در اوپک پیدا می‌کند؟ شما نقش ایران را در اوپک در این دوره و در خلال مذاکرات نفتی این دوره چگونه ارزیابی می کنید؟

 

پاسخ6- این نگاه مرهون دکتر مصدق و نهضت ملی شدن نفت بوده است. به هرحال ایران اولین کشوری بوده که در منطقه خلیج‌فارس و خاورمیانه برای احقاق حقوق نفتی خود قیام کرده و عظمت قیام هم طوری بود که حتی بعد از کودتا هم نتوانستند قرارداد امتیازی را احیاء کنند و قرارداد پنجاه پنجاه بستند. حتی قیام مصر به رهبری جمال عبدالناصر در ملی کردن کانال سوئز،  ملهم از  نهضت ملی نفت ایران بود. و حتی نهضت ملی در ایده‌های اولیه شکل‌گیری اوپک بی‌تاثیر نبود چون کشورهای نفتی متوجه شدند که اگر در مقابل هفت‌خواهران وحدت نداشته‌ باشند، شکست می‌خورند. شما ملاحظه‌می‌کنید که یکی از اهداف  ذکر شده  در اساسنامه اوپک "اتحاد و یکپارچگی اعضاء در هنگام اعمال فشار شرکت‌های نفتی  بر یکی از دولت‌های عضو" می‌باشد که از برخورد شرکت نفت ایران انگلیس با دولت مرحوم دکتر مصدق، الهام گرفته شده است.  بعلاوه اینکه ایران  یک کشور مهم منطقه هم از نظر نفتی و هم از نظر موقعیت ژئوپلتیکی بوده و هست و مسلم است که اینها اثر داشته است و شخصیت و سوابق  روحانی نیز بی‌اثر نبوده است.

 

7-   آنطور که در یادداشت‌های روحانی آمده است پس از برداشته شدن حمایت شاه از مذاکرات نفت و تن دادن او به پذیرفتن پیشنهاد شرکت‌های نفتی بر سر قطعنامه 33 (اخذ بهره مالکانه از شرکت‌های نفتی) مذاکرات نفت به تعبیر روحانی به «شکست» می‌انجامد و موضوع قطعنامه به طور کلی کنار گذاشته می‌شود. آیا شما هم این اتفاق را یک شکست می‌دانید؟ به نظر شما چه دلایلی منجر به این شکست شد؟ نقش فواد روحانی در مذاکرات نفت را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ 

 

پاسخ 7- موضوع قطعنامه 33 این بود که بهره‌مالکانه از مالیاتی که شرکت‌ها باید به دولت‌ها بپردازند کسر نشود، چون شرکت‌ها با این کار در حقیقت بهره‌مالکانه را عملا نمی‌پرداختند. و کنار گذاشته شدن این قطعنامه مسلما یک شکست بوده است، چون این یکی از خواسته‌های دیرینه همه کشورها بود. به نظر من عوامل زیادی موجب این شکست بود. یکی این که کشورها به تکنولوژی و سرمایه شرکت‌ها نیاز داشتند و در این مورد برای جلب شرکت‌ها  در رقابت با هم نیز بودند ولذا  از  استقلال لازم برای برخورد قاطع‌تر بر خوردار نبودند و این مسئله متاسفانه هنوز هم کم و بیش وجود دارد.  واگرائی‌های سیاسی و عدم اعتماد  فی‌مابین کشورهای عضو اوپک نیز مانع  انسجام لازم می‌شد و ایران هم عملا مانع تصمیمات قاطع می‌شد. به نظر من مشکل فواد روحانی این بود که  همزمان دو نقش اوپکی و ایرانی داشت یعنی همزمان به عنوان معاون شرکت نفت مسئول مذاکرات با کنسرسیوم طرف قرارداد ایران بود و از سوی دیگر مسئول مذاکرات مشترک اوپک با هفت‌خواهران نفتی و این موجب لوث مسئولیت و موجب عدم استقلال رای کافی در موضع اوپک می‌شد.

 

8-   فواد روحانی معتقد است نرمش محمدرضاشاه دربرابر شرکت‌های نفتی و استعفای فواد روحانی که پس از آن اتفاق افتاد باعث تغییر نگرش اعضای غیرایرانی اوپک نسبت به ایران شد. به نظر شما تغییر نظر محمدرضاشاه در مذاکرات نفت چه تاثیری بر نگاه کشورهای عضو درباره ایران داشت؟

 

پاسخ 8- البته اول نگرش کشورها برگشت و بعد روحانی دیگر رای نیاورد. در مورد شاه هم من کماکان قائل به تغییر نظر نیستم، همانطور که گفتم تذبذب در برخورد او از اول آشکار بود و  به نظر روشن و قطعی نرسیده بود که از آن بر گردد به قول معروف با پا پس می‌زد و با دست پیش می‌کشید تا هم پرستیژ سیاسی که ذکر شد را حفظ کند و هم ببیند که چه می‌شود. خوب به هرحال تا حدی می‌شد  کش داد و دفع‌الوقت کرد و بالاخره کشورها متوجه شدند. به هرحال روحانی هم گرچه تلاش‌هائی داشته است که مقامات را متقاعد کند ولی عملا نمی‌توانسته خارج از منویات شاه و رژیم حرکت کند. به‌ نظر می‌رسد که کشورها به‌تدریج فهمیدند که اینطوری کاری پیش نمی‌رود یاداشت‌ها نشان می‌دهد که موضع دوگانه و دفع‌الوقت ایران کشورها را بدبین کرده بود.

 

9-   از موضوع اوپک و مذاکرات نفتی که بگذریم به نظر شما انتشار یادداشت‌های فواد روحانی چه اهمیتی می‌تواند داشته باشد؟

 

پاسخ 9- انتشار این یادداشت‌ها از جهات مختلفی مهم است که به بعضی از آنها اشاره می‌کنم.

الف- این یادداشت‌ها اطلاعات نزدیک و ملموسی را از اولین سال‌های تاسیس و تکوین اوپک در اختیار خواننده قرار می‌دهد. بسیاری از کتاب‌هائی که در مورد اوپک نوشته شده است انگیزه تاسیس اوپک را به ناراحتی کشورهای نفت‌خیز  از کاهش قیمت جهانی نفت در سال‌های 1958 و 1959 توسط شرکت‌های موسوم به هفت‌خواهران نفتی که از سال 1928 با هم تبانی و توافق کرده بودند و در واقع یک کارتل نفتی‌ را بوجود آورده بودند، تقلیل داده‌اند، در صورتی که یادداشت‌های فوادروحانی به خوبی نشان می‌دهد که مسئله فراتر از این بوده است و مشکلات مشابه و مشترکی که همه کشورهای نفت‌خیز در قراردادهایشان با یکی از شرکت‌های عضو هفت‌خواهران و یا کنسرسیومی از آنها داشتند، انگیزه تشکیل اوپک بوده است. بعضی کشورها  تدریجا به این نتیجه رسیدند که  کارتل هفت‌خواهران که در همه جا امتیاز و قرارداد دارند متحد عمل می‌کنند و متقابلا اگر کشورها متحد عمل نکنند کاری از پیش نمی‌برند و شما می‌بینید که بیشترین قطعنامه‌ها وتلاش‌های اولیه اوپک معطوف به قراردادها یا مسائل قراردادی و معطوف به اجحافاتی که شرکت‌ها به همه کشورهای نفتی روا می‌داشته، بوده است.

ب- یادداشت‌های روحانی برای تنظیم‌کنندگان و مذاکره‌کنندگان قراردادهای نفتی (قراردادهای توسعه میادین نفتی)  هم می‌تواند درس آموز باشد که چه ظرائفی در قراردادها وجود دارد و چه دقت‌هائی باید صورت گیرد که بعدا شرکت‌ها تفسیرهای مغالطه‌آمیز از مفاد قرارداد نکنند.

ج- صرفنظر از مسئله اوپک، این یادداشت‌ها به درک دقیق‌تر وضعیت کشورهای منطقه و روابط بین‌المللی در مقطع زمانی تاسیس اوپک نیز کمک می‌کند و نیز شناخت دقیق‌تری را از رژیم شاه و روابط درونی آن در اختیار خواننده قرار می‌دهد.

وزیر محترم نفت و تشویش اذهان عمومی

ا وجود این‌که مدتی است سکوت پیشه کرده‌ام و از مصاحبه و اظهار نظر پرهیز می‌کنم و واقعش هم این است که دیگر فایده‌ای در آن نمی‌بینم، در روز 18 خرداد 94 در یکی از شبکه‌های سیما مصاحبه‌ای را دیدم که تاب سکوت را از دست دادم. جناب بیژن نامدار زنگنه وزیر محترم اصلاح‌طلب! در مصاحبه خود در مورد قیمت بنزین، گمانه‌زنی‌ها  در مورد افزایش احتمالی قیمت بنزین (یا دونرخی شدن مجدد آن در سطوحی بالاتر) در آینده را مصداق تشویش اذهان عمومی و قابل پیگرد دانستند. بسیار جالب است که دولت محترم و جناب وزیر بدون هیچ اطلاع قبلی، ناگهان سهمیه بنزین 700 تومانی را قطع می‌کنند و متوسط هزینه بنزین و سوخت مردم را افزایش می‌دهند و طبعا با این اقدام خود این نگرانی را در مردم بوجود می‌آورند که چنین اقدامات ناغافلی ممکن است هر لحظه تکرار شود، و این اقدامات اذهان عمومی را مشوش نمی‌کند. مردم روز به روز با قیمت‌های بالاتری برای تامین کالاهای ضروری‌شان روبرو می‌شوند و قدرت خریدشان را برای حداقل‌های زندگی و کالری مورد نیازشان از دست می‌دهند و هیچ تشویشی ندارند!  اما اگر تحلیل‌گر و روزنامه‌نگاری آنچه را که دائم در ذهن مردم می‌چرخد و صبح تا شب و شب تا صبح در تاکسی و اتوبوس و مترو و مکان‌های عمومی و خصوصی در مورد آن  صحبت می‌شود را بنویسند، مرتکب تشویش اذهان عمومی شده‌اند. 

جالب است که جناب وزیر در چند جمله قبل‌تر از این فرمایش آزادی‌ بیان خواهانه‌شان!  فرمودند که قیمت فراورده‌های نفتی قرار است تا 90 درصد قیمت فوب خلیج‌فارس افزایش پیدا کند و با توجه با این‌که همکنون  قیمت فوب خلیج‌فارس بنزین (با ارز دولتی)، حدود 1500 تومان است  که 90 درصد آن 1360 تومان در لیتر می‌شود، در واقع در چند جمله بعدتر، خودشان را هم متهم به تشویش اذهان عمومی فرمودند!

خوب است کارشناسان تشویش، بفرمایند که وقتی چند روز پیش، مقامات صنعت نفت اعلام می‌کنند که شرکت ملی نفت ایران 50 میلیارد دلار بدهی دارد آیا این موجب دل‌نگرانی مردم و تشویش اذهانشان نمی‌شود که وقتی گاو شیرده اقتصاد کشور چنین وضعیتی دارد وای به‌حال بخش‌های دیگر؟

و یا وقتی هنوز مسئله رفع تحریم‌ها و امکان افزایش تولید نفت ایران به قول معروف نه به بار است و نه به دار است و  شرایط  بازار نفت نیز بد و متزلزل است، اعلام می‌شود که به  مقامات اوپک نامه نوشته شده  که ایران مصمم به افزایش تولید خود است، آیا این موجب تشویش اذهان عمومی نمی‌شود و اذهان عمومی تلقی نمی‌کنند که قیمت نفت ممکن است پائین‌تر بیاید و همین درآمد ناچیز ارزی کشور نیز بدتر و مشکلاتشان بیشتر شود؟

هر هفته و حتی روزانه ده‌ها و بلکه صدها مورد دیگر از بیانات و اقدامات مقامات محترم را می‌توان فهرست نمود که با این متر و معیار، مصداق بارز تشویش اذهان عمومی است.

چه کسی تشخیص می‌دهد که چه‌ کسی بیشتر نگران اذهان مردم است؟ با این متر و معیار، جا برای چه خبر و تحلیل و نقدی باقی‌ می‌ماند؟ حق مردم از دانستن چیست؟ آیا  این‌ که هیچ نقدی به مسئولین نشود و هر نقادی نگران  مورد پیگرد قرار گرفتن باشد، زمینه خطاهای  بیشتر و سوء مدیریت‌های  بیشتر و تصمیمات غلط‌تر که عامل اصلی مشکلات و نگرانی‌ها و تشویش‌های عموم است را فراهم نمی‌کند؟ 

اتحادیه و کنفرانس جهانی گاز و تحولات LNG

اتحادیه  و کنفرانس جهانی گاز و تحولات LNG

بیست‌وششمین کنفرانس جهانی گاز (WGC) در روزهای اول تا پنجم ماه ژوئن 2015 (11 تا 15 خرداد 1394) در شهر پاریس در کشور فرانسه برگزار شد. این کنفرانس که هر سه سال یکبار توسط اتحادیه جهانی گاز (IGU) برگزار می‌شود، بزرگترین همایش گازی جهان است که طی آن  دست‌اندرکاران صنعت گاز جهان گرد هم می‌آیند. تعداد زیادی از شرکت‌ها دولتی و خصوصی و انجمن‌های فعال در صنعت گاز،  از 91 کشور جهان عضو اتحادیه جهانی گاز هستند و از ایران نیز شرکت ملی گاز در این اتحادیه عضویت دارد. در این کنفرانس ریاست کنفرانس بعدی به عهده انجمن گاز امریکا که از اعضاء اتحادیه است، گذاشته شد و مقرر شدکه کنفرانس بعدی یعنی بیست وهفتمین کنفرانس جهانی گاز، در شهر واشنگتن برگزار گردد. خوشوقتانه شرکت ملی گاز ایران نیز در کنفرانس پاریس حضور بسیار فعالی داشت و مدیرعامل و مدیران سطح بالای این شرکت فعالانه در کنفرانس شرکت کردند و موفق شدند که سمت‌هائی را در کمیته‌های مختلف اتحادیه بدست آورند. غرفه ایران در نمایشگاه جانبی کنفرانس پاریس یکی از پر رفت و آمد ترین غرفه‌ها بود. دست‌اندکاران صنعت گاز جهان علاقمند هستند که بدانند برنامه‌ها و سیاست‌های گازی ایران در صورت موفقیت مذاکرات با 5+1 و رفع تحریم‌ها چیست و چه فرصت‌هائی برای سرمایه‌گزاری فراهم می‌شود.

اتحادیه جهانی گاز و کنفرانس سه‌سالانه آن،  مرکز مهمی برای تبادل اطلاعات است. از جمله گزارشات مهمی که در جریان کنفرانس پاریس توسط اتحادیه منتشر شد. جدیدترین نسخه گزارش بازار جهانی گازطبیعی مایع شده یا LNG بود که وضعیت و تحولات  این صنعت را تا پایان سال 2014 میلادی گزارش کرده است. در سطور زیر مهمترین نکات این گزراش ارائه‌ می‌گردد.

گازطبیعی در حال حاضر حدود یک‌چهارم از نیاز انرژی جهان را تامین می‌کند و 10درصد از گازطبیعی بصورت LNG  و  بقیه از طریق خط‌لوله به بازارهای جهان عرضه می‌شود. اما نکته مهم این است که سرعت توسعه تجارت گاز از طریق مایع‌سازی(LNG) ، از سرعت تجارت گاز  از طریق خط‌لوله بسیار بیشتر است. سهم تجارت LNG در کل تجارت گاز در سال 1990 حدود 4 درصد بوده است و در 2014 به 10 درصد رسیده است. همانطور که در نمودار زیر ملاحظه می‌شود متوسط رشد تجارت گاز در دوره 2000 تا 2013 از طریق خط‌لوله 4 درصد واز طریق LNG ، 7.5 درصد در سال بوده است.

 پیش‌بینی می‌شود که سهم LNG در تجارت جهانی گاز در افق 2020 بازهم بیشتر شود و باید توجه داشت که افزایش این سهم، سیالیت بازار گاز را بیشتر می‌کند و بازار را از حالت منطقه‌ای فعلی به جهانی و یکپارچه شدن نزدیک‌تر می‌کند.

در سال 2014 گرچه کل ظرفیت مایع‌سازی گاز در جهان حدود 301 میلیون تن بود اما کل تجارت جهانی LNG رقم 240.1 میلیون تن و 4.3 میلیون تن بیشتر از سال 2013 بود اما هنوز به رکورد سال 2011 در سطح 240.5 میلیون تن نرسید.

در بخش عرضه، یکی از اتفاقات مهم سال 2014 وارد شدن کشور پاپواگینه‌نو (PNG) به فهرست صادرکنندگان LNG با 3.5 میلیون تن صادرات بود که بعد از آنگولا که در سال 2013 وارد شده بود،  بازهم سهم افریقا را بالاتر برد و تعداد کشورهای صادرکننده را به 19 کشور رساند. همانطور که در نمودرا ملاحظه می‌شود، کشورهای مالزی، استرالیا، نیجریه،امارات،پرو ، نروژ و ایالات‌متحده نسبت به سال قبل افزایش صادرات و در مقابل قطر، اندونزی، ترینیداد، روسیه، یمن، عمان، برونئی، گینه، و مصر کاهش صادرات داشتند. در سال 2014 قطر با حدود 32 درصد از سهم بازار کماکان بعنوان بزرگترین تولیدکننده LNG باقی‌ماند.

در مقابل 19 کشور صادرکننده، 18 کشور واردکننده LNG قراردارند که ژاپن با حدود 89 میلیون تن، 39 درصد از سهم واردات را از آن خود کرده و کماکان بعنوان بزرگترین واردکننده باقی مانده است. بعد از ژاپن و با فاصله زیاد، کره‌جنوبی (38میلیون تن)، چین (20میلیون تن)، هند(14.6 میلیون تن)  و تایوان (13.6 میلیون تن)،  قرار داشته‌اند.  در اروپا، انگلستان بعنوان بزرگترین واردکننده با 8.5 میلیون تن در صدر بوده است. می‌توان نتیجه گرفت که قاره آسیا بیشترین تجارت LNG را به خود اختصاص داده است.

در سال 2014 قیمت LNG تحت تاثیر قیمت‌های جهانی نفت کاهش داشت . بالاترین قیمت LNG در ژاپن با متوسط 15.6 دلار به ازاء هر میلیون BTU بود در حالی که بازار اروپا با 8 دلار و بازار امریکا (هنری‌هاب) با 3.4 دلار به ازاء هر میلیون BTU بسته شدند.

در سال 2014 حدود 69 درصد از تجارت LNG تحت قراردادهای بلندمدت معامله شد و 27 درصد معاملات بصورت تک محموله بود که سه‌چهارم آن در منطقه آسیا/پاسفیک انجام شد، همچنین معاملات تحت قراردادهای میان مدت نیز بطور نسبی توسعه یافت و 4درصد از سهم تجارت را بخود اختصاص داد.

20 میلیون تن از ظرفیت مایع‌سازی یا تولید LNG، مربوط به واحدهای مقیاس کوچک است که البته با سرعت زیادی در حال توسعه هستند. فناوری‌های نوین نیز به توسعه واحدهای مقیاس کوچک LNG  کمک کرده‌اند.

با توجه به طرح‌ها و پروژه‌های موجود، بیشترین رشد ظرفیت تولید LNG در افق 2020 متعلق به کشور استرالیا و بعد از آن ایالات‌متحده است. در صورت تحقق برنامه‌ها، در سال 2020  ظرفیت تولید استرالیا از قطر سبقت خواهد گرفت و به تولیدکننده اول LNG تبدیل خواهد شد و ظرفیت تولید ایالات‌متحده نیز حدودا ده برابر شده و به حدود 45 میلیون تن در سال خواهد رسید و سومین تولیدکننده LNG خواهد شد. البته افت قیمت جهانی نفت‌خام و به تبع آن گازطبیعی، تحقق این برنامه‌ها را قدری با تردید مواجه کرده است. 

سناریوهای محتمل در اجلاس آتی اوپک

سناریوهای محتمل در اجلاس آتی اوپک

یکصد و شصت و هفتمین اجلاس اوپک در پیش است و در تاریخ 5 ژوئن (جمعه پانزده خردادماه) برگزار خواهد شد. با توجه به شرایط موجود بازار نفت و شرایط سیاسی منطقه خاورمیانه, موضع عربستان‌سعودی در این اجلاس مهم و تعیین‌کننده خواهد بود. در مورد موضع احتمالی عربستان تنها سه سناریوی محتمل وجود دارد که ذیلاً به تبیین و بررسی میزان احتمال هر یک خواهیم پرداخت:

1. افزایش تولید- بسیار بعید بنظر می‌رسد که عربستان‌سعودی پیشنهاد افزایش تولید اوپک را مطرح نماید. در شرایط فعلی بازار نفت چنین پیشنهادی بُعد سنگین سیاسی و روانی برای عربستان خواهد داشت و نوعی رودر رویی با بسیاری از اعضاء اوپک و نیز کشور روسیه و شاید حتی ایالات‌متحده خواهد بود. ضمن اینکه در حال حاضر ظرفیت بیشتری برای تولید اوپک وجود ندارد و لذا چنین پیشنهادی عملاً نیز قابل تحقق نخواهد بود. بنابراین تصویب احتمالی چنین پیشنهادی در مقابل بار سیاسی آن تنها چند روزی موجب تضعیف نسبی قیمت نفت خواهد شد و حتی خود عربستان‌سعودی نیز قادر به تولید بیشتر نیست و لذا از نظر بدست آوردن سهم بازار که ادعای یک سال اخیر عربستان است, دست‌آوردی چه برای اوپک و چه برای عربستان نخواهد داشت.
2. تثبیت سقف تولید فعلی- پیگیری چنین تصمیمی محتمل‌ترین موضع از سوی عربستان به نظر می‌رسد. چنین تصمیمی از سوی اوپک, هم قیمت‌های فعلی را تثبیت خواهد کرد و هم در راستای سیاست سهم بازار مورد ادعای عربستان است و هم کمترین هزینه و بار سیاسی را برای عربستان دارد.
3. کاهش تولید- طبعاً در شرایط فعلی بازار ممکن است عده‌ای از اعضاء اوپک چنین پیشنهادی را ارائه نمایند اما بعید بنظر می‌رسد که عربستان با آن موافقت نماید. اما اگر احیاناً عربستان با پیشنهاد کاهش تولید موافقت کند سه علت می‌تواند داشته باشد:

الف- بنظر می‌رسد که ایالات‌متحده در موضوع توسعه تولید نفت از منابع شیلی تا نیل به خودکفایی, جدی است و در حال حاضر سرمایه‌گذاری و فعالیت بر روی منابع شیلی در قیمت‌های جاری نفت کاهش یافته است و لذا ممکن است عربستان تحت فشار ایالات‌متحده برای افزایش قیمت‌ها قرار داشته باشد.

ب- این احتمال نیز وجود دارد که عربستان به دلایل فنی با توجه به شرایط میادین نفتی خود بیش از این قادر به حفظ سطح تولید خود به میزان فعلی نباشد. از آنجا که عربستان هرگز علاقمند نیست که توان واقعی تولیدش افشاء و آشکار شود در چنین صورتی پیشنهاد کاهش تولید اوپک را خواهد داد و خود داوطلب بیشترین کاهش خواهد شد تا واقعیت ظرفیت و توان تولیدش را پنهان نگاه دارد و کاهش تولید را به حساب تبعیت از اوپک (و نه ناتوانی در تولید) بگذارد.  

ج- با توجه به شرایط اقتصادی عربستان و خصوصاً هزینه‌های سنگین درگیری این کشور در یمن, این احتمال نیز وجود دارد که تداوم قیمت‌های فعلی برای عربستان غیرقابل تحمل شده باشد و با مشکلات بودجه‌ای مواجه باشد و لذا در تلاش کاهش تولید اوپک و افزایش قیمت نفت برآید.

در هر حال همانطور که اشاره شد سناریو پیگیری افزایش تولید کم احتمال‌ترین و سناریو حفظ سقف تولید پر احتمال‌ترین سناریوی مورد پیگیری و علاقه عربستان بنظر می‌رسد.

اما در شرایط فعلی اگر عربستان بدنبال کاهش تولید باشد مناسبتر بنظر می‌رسد که با این کشور همراهی شود. چنین تصمیمی از سوی اوپک قیمت‌های بازار را تقویت خواهد کرد ضمن اینکه عملاً مانعی جدی برای افزایش آتی تولید نفت جمهوری اسلامی ایران نخواهد بود و ایران در صورت حل مشکل هسته‌ای محق است که تولید خود را افزایش دهد. تجربه اوپک نشانی می‌دهد که این سازمان بر خلاف ادعای تبلیغاتی غرب‌, ماهیت کارتلی ندارد و نه می‌تواند برای عضوی خاص بازارگشایی کند و نه می‌تواند بازار او را محدود کند.

در صورت پیگیری پیشنهاد حفظ سقف تولید توسط عربستان نیز بنظر می‌رسد که همسویی با او و عدم مخالفت جدی, بهتر خواهد بود. اوپک در سال‌های اخیر نفوذ و تسلط عملی و جدی در بازار ندارد و اثرات روانی تصمیمات و حواشی اجلاس‌های اوپک مهمتر از تأثیر عملی این سازمان است ولذا پرهیز از حاشیه‌سازی منفی و حفظ انسجام اوپک مطلوب‌تر بنظر می‌رسد. نهایتاً تنها در شرایطی که اوپک بحث افزایش تولید را مطرح کند مخالفت با آن مناسب‌تر بنظر می‌رسد که البته چنانچه ذکر شد احتمال آن بسیار ناچیز است. 

امنیت انرژی در خاورمیانه از دل ناامنی بیرون می آید

دانلود فایل پی دی اف مصاحبه 

دریافت فایل مصاحبه 

حجم: 3.52 مگابایت

لینک نسخه متنی

http://hassantash.blogfa.com/post-479.aspx